استراتژى دفاعی پيامبر اعظم(ص)،درپنج جبهه با تا کید برنبرد نامتقارن

چكيده

مربیان ش 22

چكيده

رسول گرامى(ص) در دوران مكّى كه سال‏هاى آغازين بعثت را مى‏گذراند، مأموربه صبر بود. امّا واقعه هجرت و تشكيل حكومت اسلامى در مدينه منوّره رامى‏توان آغاز جنگ‏ها و كينه توزى‏هاى كفّار از يك طرف و مقابله گسترده پيامبر واسلاميان از سوى ديگر دانست. پيامبر اكرم(ص) با اتّخاذ استراتژى مناسب وتدابير عالى توانست تا پنج گروه از مخالفان خود، اعم از كفّار قريش، يهوديان،بت پرستان، روميان و منافقان به مقابله برخيزد و بر ايشان فايق آيد. با پايان‏دادن به فتنه گرى دشمنان، علاوه بر امنيّت جزيرةالعرب، راه را براى گسترش‏روزافزون اسلام فراهم آورد. آن حضرت تا سال پنجم هجرى – جنگ احزاب -استراتژى دفاعى و سركوبگرانه داشت؛ امّا پس از جنگ احزاب، به استراتژى‏تهاجمى روى آورد. اين مقاله مى‏كوشد تا بدين پرسش پاسخ دهد كه: پيامبر، باوجود نداشتن نفرات اكثر و ساز و برگ برتر، چگونه در نبرد نامتقارن با پنج جبهه‏پيروز بود؟ به دليل شباهت‏هاى فراوان انقلاب اسلامى با حكومت اسلامى‏پيامبر(ص)، شيوه و استراتژى آن حضرت، الگوى مناسبى براى دفاع از انقلاب‏اسلامى خواهد بود.

كليد واژه‏ها: پيامبر اعظم(ص)، غزوه، نامتقارن، استراتژى.

جهاد در دوران مكّى و مدنى

رسول خدا(ص) در طول سيزده سال دوران مكّى رسالت خويش، در مقابل موانع و آزار وشكنجه‏هاى مشركان، مأمور به صبر و تحمّل سختى‏ها، مدارا و مماشات و موعظه و جدال‏احسن بود. [مزّمل 73، آيه10]  اين سيزده سال، دوران سازندگى معنوى بود. پيامبر مى‏كوشيد با تعليمات پى‏درپى‏از همان عناصر عصر جاهليّت، انسان‏هايى خداجو و آگاه بسازد كه در برابر بزرگ‏ترين حوادث‏روزگار، از هيچ‏گونه فداكارى دريغ نورزند. به همين دليل نزديك به 99 سوره قرآن در مكّه نازل‏شده است كه بيشتر جنبه عقيدتى و ايمانى دارد. [ر.ك. تفسير نمونه، ج 11، ص 457 – 455.]

پس از هجرت به مدينه و ايمان آوردن بسيارى از مردم آن ديار، زمينه تشكيل حكومت‏اسلامى پديد آمد و پيامبر توانست با سازماندهى مسلمانان، قواى دفاعى لازم براى حفاظت ازمسلمانان و نظام اسلامى آماده سازد. از همان هنگام، نخستين پايه‏هاى گسترش پذيرى دين‏مبين فراهم آمد.

نزول نخستين آيه جهاد – و در پى آن حدود 350 آيه ديگر – در مدينه به مسلمانان اجازه دادتا در برابر مشركان و دشمنان خود به جهاد و دفاع برخيزند و دوران سختى و مشقّت را پشت سرنهند. قرآن مى‏فرمايد:

اُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتِلونَ بِاَنَّهُم ظُلِمُوا وَ اِنَّ اللَّه عَلى نَصرِهِم لَقَديرُ. الَّذينَ اُخرِجُوا مِن دِيارِهِم بِغَيرِحَقٍّ اِلّا اَن يَقُولُوا رَبُّنا اللَّهُ؛ (حج: 39 و 40)

به كسانى كه جنگ بر آنان تحميل شده، اذن جهاد داده شد؛ زيرا بر آنان ستم رفته است و خدا برياريشان تواناست. همان كسانى كه به ناحق از خانه و شهر خود رانده شدند؛ جز آن كه‏مى‏گفتند: »پروردگار ما خداوند است.«

امام باقر(ع) مى‏فرمايد:

پيامبر(ص) مأذون به جهاد نبود، تا اين كه آيه مذكور نازل شد و جبرئيل، خود شمشير بر كمرآن حضرت بست. [تفسير نورالثقلين، ج 2، ص 3.]

پس از تشكيل حكومت اسلامى، توطئه و جنگ افروزى و فتنه‏گرى دشمنان اسلام شدت‏يافت به ويژه مشركان قريش و يهوديان كه از همه كينه توزتر و خشن‏تر بودند و بيشتر عناد ودشمنى مى‏ورزيدند. [مائده، 5 آيه 82.]

آنان كه نمى‏توانستند پيشرفت و قدرت روز افزون اسلام و مسلمانان و گرايش مردم به اين‏آيين الهى را ببينند و تبليغات منفى، ترور، محاصره اقتصادى و… را بى‏ثمر يافتند، به توطئه‏نظامى و جنگ افروزى روى آوردند و به جنگ‏هاى سنگين و متعدّدى دامن زدند. همان گونه كه‏استكبار جهانى نيز پيروزى انقلاب اسلامى را تاب نياورد و به توطئه‏هاى نظامى و غيرنظامى‏متوسّل شد. رسول گرامى در عرصه جهاد و دفاع از اسلام و قلمرو حكومت اسلامى در مقابل‏اين دشمنان، بيش از هشتاد نبرد بزرگ و كوچك را رهبرى و فرماندهى كرد، كه در تاريخ به نام»غزوات« و »سرايا« معروف است.

مقصود از غزوه، جنگ‏هايى است كه حضرت رسول، خود در آن شركت داشت و سپاه رارهبرى مى‏كرد.

مقصود از سرايا (جمع سريه) اعزام گروه‏هاى رزمى اطّلاعاتى است كه پيامبر(ص)، خود درآن شركت نداشته؛ بلكه با انتصاب فرماندهى، سپاه اسلام را گسيل مى‏نمود.

مورّخان رقم غزوه‏هاى پيامبر را 27 يا 29، و تعداد سرايا را 47 سريه نوشته‏اند؛ [ر.ك: مروج الذهب، ج 1، ص 81 66 48 35؛ مغازى، ج 2، ص 282 – 280.]  البته‏مورّخان در تبيين اين آمار، اتّفاق نظر ندارند؛ برخى كمتر و برخى آمار بيشترى داده‏اند.

اهداف جنگاورى پيامبر

مهم‏ترين اهداف پيامبر(ص) در جنگ‏ها را مى‏توان بدين شرح جمع بندى كرد:

حفاظت از حكومت و كيان اسلامى در مقابل تعدّى و تجاوز دشمنان؛ برداشتن موانع‏دعوت؛ دفاع از عقايد، آزادى، امنيّت، عزّت، شرف و قلمرو حكومت اسلامى؛ كه احقاق اين‏حقوق، نه تنها كارى پسنديده به حساب مى‏آيد، بلكه از منظر دين اسلام واجب نيز شمرده‏مى‏شود.

دشمنان اسلام، اعم از قريش، يهوديان، اعراب بت‏پرست و منافقان بارها به قلمرو حكومت‏اسلامى (مدينه) يورش بردند. جنگ‏هاى بدر، احد، احزاب و… را پديد آوردند تا نور خدا راخاموش و حكومت الهى را براندازند. آنان كه پيامبر و يارانش را سدّى در برابر سلطه‏گرى وقدرت‏طلبى خويش مى‏ديدند، كمر به انهدام پايگاه اسلام و شكستن اين سد بسته بودند.همچنان كه در كلام اميرالمؤمنين(ع) آمده است:

اَلا وَ اِنَّ الشَّيطانَ قَد ذَمّر حِزبَهُ، وَ استَجلَبَ جَلبَهُ، لِيَعُودَ الجَورُ اِلى اَوطانِه وَ يَرجِعُ الباطِلُ اِلى‏نِصابِهِ [نهج‏البلاغه، ترجمه محمد دشتى، خطبه 22، ص 66.] ؛

آگاه باشيد! همانا شيطان، حزب و ياران خويش را برانگيخته و سپاه خود را از هرسو فراهم‏آورده است تا ستم را به پايگاه‏هاى ديرينش بازگرداند و باطل را بر اريكه قدرت نشاند.

ايستادن در مقابل چنين دشمنان شيطان صفتى واجب و البته يك تكليف است.

خداوند خطاب به پيامبرش، به عنون يك تكليف، مى‏فرمايد:

فَقاتِل فى سَبيلِ اللَّهِ لاتُكَلَّف اِلّا نَفسَكَ وَ حَرِّض المُؤمِنينَ عَسَى اللَّهُ اَن يَكُفَّ بَأسَ الَّذينَ كَفَرُواوَاللَّهُ اَشَدُّ بَأساً وَ اَشَدُّ تَنكِيلاً؛ (نساء: 84)

در راه خدا پيكار كن؛ تنها مسؤول وظيفه خودى، و مؤمنان را ]براين كار [تشويق نما. اميداست ]كه[ خداوند از قدرت ]و جنگ افروزى[ كافران جلوگيرى كند؛ ]حتّى اگر تنها به ميدان‏روى[! و خداوند قدرتش بيشتر و مجازاتش دردناك‏تر است.

در آيه ديگر ضمن اذن جهاد دفاعى، فلسفه دفاع را چنين بيان مى‏كند:

وَلَولا دَفعُ اللَّهِ النّاسَ بَعضَهُم بِبَعض لَهُدِّمَت صَوامِعُ وَ بَيعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذكَرُ فيها اسمُ‏اللَّهِ كَثيراً وَ لَيَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ اِنَّ اللَّهَ لَقَوىٌّ عَزيز؛ (حج: 40)

و اگر خداوند برخى مردم را به وسيله برخى ديگر دفع نكند، ديرها و صومعه‏ها و معابد يهودو نصارا و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده مى‏شود، ويران مى‏گردد؛ و خداوند كسانى راكه يارى‏اش كنند ]و به دفاع از آيينش برخيزند، [يارى مى‏كند؛ خداوند قوى و شكست‏ناپذير است.

بنابراين رسول خدا(ص) كه براى هدايت و نجات انسان‏ها مبعوث شده، مكلّف است تا ازدين اسلام و حكومت اسلامى دفاع كند و در مقابل متجاوزان بايستد؛ حتّى اگر تنها باشد (لاتكلّف الّا نفسك). در غير اين صورت بايد نظاره‏گر نابودى دستاوردهاى بعثت و ارزش‏هاى‏الهى و بازگشت حاكميّت جاهلى باشد.

در آيه ديگر نيز به اهتمام در براندازى شرك و برداشتن موانع دعوت فرا مى‏خواند:

وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لاَ تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلّهِ فَإِنِ انتَهَوْا فَلاَ عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ؛

(بقره: 193)

با آنان بجنگيد تا ديگر فتنه‏اى نباشد؛ و دين، مخصوص خدا شود. پس اگر دست برداشتند،تجاوز جز بر ستمكاران روا نيست.

شرك و بت‏پرستى بزرگ‏ترين مانع توحيد و يكتاپرستى است؛ لذا بايد شرك از گلزار جامعه‏توحيدى زدوده شود تا فطرت الهى شكوفا گردد.

علامه طباطبايى(ره) در تفسير آيه مذكور مى‏نويسد: مراد از »فتنه«در آيه شريفه، شرك وبت‏پرستى است؛ شرك به خداى سبحان، موجب هلاكت انسانيت و ميراندن فطرت آدمى است وجهاد براى آن است كه با از ميان برداشتن شرك و بت‏پرستى، دين الهى و يكتاپرستى را در جامعه‏گسترش دهد و بدين وسيله از حيات و فطرت الهىِ آدمى دفاع كند. [ر.ك: الميزان، ج 2، ص 66 – 62.]

هدف پيامبر(ص) از جهاد در راه خدا، كشتار انسان‏ها نبود؛ بلكه برداشتن موانع دعوت وتحقّق ارزش‏هاى الهى بود. شرك و بت‏پرستى كه مشركان مكه گرفتارش بودند، از جلوه‏هاى‏بارز اين مهم به شمار مى‏آمد.

اميرمؤمنان(ع) با اشاره به اين مسأله مى‏فرمايد:

فَقاتَلَ بِمَن اَطاعَهُ مَن عَصاهُ، يَسُوقُهُم اِلى مَنجاتِهِم و يُبادِرُ بِهِمُ السَّاعَةَ اَن تَنزِلَ‏بِهِم؛ [نهج البلاغه، خطبه 104، ص 192.]

]پيامبر خدا(ص)[ براى اسلام، با يارى كسانى كه سر به فرمانش بودند، به پيكار با مخالفين‏خود برخاسته و آنان را به محلّ رستگارى‏شان سوق مى‏داد و به رهانيدن ايشان از جهالت ونادانى مبادرت مى‏فرمود.

امام خمينى (ره) در تبيين هدف رسول خدا(ص) مى‏فرمايد:

رسول اكرم(ص) مقصدشان اين نبود كه مشركين مكه را از بين ببرند و يا مشركين جزيرةالعرب را از بين ببرند؛ مقصد اين بود كه دين اسلام را منتشر كنند و حكومت، حكومت قرآن‏باشد؛ حكومت اسلام باشد. آن‏ها چون مانع بودند از اينكه اين حكومت اسلامى تحقق پيداكند، منتهى به جنگ مى‏شد. و معارضه، آنها معارضه مى‏كردند با حكومت اسلامى، اين‏هامقابله مى‏كردند. [صحيفه نور، ج 7، ص 45 – 44]

رسول خدا(ص) در ابتداى تشكيل دولت اسلامى از عِدّه و عُدّه نصيب چندانى نداشت.تعداد مسلمانانى كه مى‏توانستند پشتوانه رسول خدا در جهاد باشند اندك بود و از نظر ظاهرِنظامى، قدرتِ چشمگيرى محسوب نمى‏شدند. از لحاظ سياسى نيز رابطه محكم و صلح‏آميزوجود نداشت؛ مگر انعقادِ چند پيمان با يهوديان مدينه، كه آن هم پس از مدّت زمانى باپيمان‏شكنى يهوديان گسسته شد و ايشان نيز به صف كفّار و مخالفان اسلام پيوستند. وضعيّت‏ناهنجار اقتصادى، فقر و تنگدستى زندگى را بر مسلمانان تلخ كرده بود با مسلمانانى كه نه‏درآمدى داشتند و نه اشتغالى. پيامبر (ص) با اين وضعيّت و موقعيت سياسى – نظامى مى‏بايست‏با پنج جبهه مخالف ستيز كند. هيچ كدام از دشمنان، كه هركدام داراى قدرت نظامى و سياسى‏بودند، تصوّر نمى‏كردند رسول خدا(ص) با اين گروه اندك در مقابل آنان مقاومت كند و با كسب‏پيروزى‏هاى پى‏درپى و شكست دشمنان كينه‏توز خويش، قدرت بى‏بديل جزيرةالعرب گردد وتا آنجا پيش رود كه دو امپراتورى ايران و روم را براندازد و اسلام را تا قلب ايران و اروپا و افريقاگسترش دهد.

در اين جا پرسشى كه به ذهن متبادر مى‏شود، اين است: پيامبر(ص) با چه استراتژى [استراتژى« يعنى نقشه عملياتى كه براى دستيابى به يك نتيجه نهايى طراحى شده است. نيّتى خاص كه تدابيرى‏براى اجراى آن انديشيده‏اند] توانست از حكومت الهى دفاع كند و پيروز همه جبهه‏ها باشد؟

در پاسخ بدين سؤال، مى‏توان گفت كه رسول گرامى(ص) نسبت به تهديدات استراتژيكى‏دشمن آگاه بود. آن حضرت، نيات، مقاصد، توانايى‏ها و نقاط قوّت، آسيب پذيرى‏ها و نقاطضعف دشمن را خوب مى‏شناخت و همين نكته به اتّخاذ نوع استراتژى و تاكتيك، كمك شايانى‏به او مى‏كرد.

ديگر آن كه از جنبه روانىِ جنگ، بهترين استفاده را مى‏برد. گرچه جنبه مادّى جنگ را بى‏اهميّت نمى‏شمرد، ليكن بيشترين توجّه خود را به جنبه غيرفيزيكى جنگ معطوف مى‏كرد.شاهد اين مدّعا كلامى است كه از آن حضرت نقل شده است: »نُصِرتُ بِالرُّعب؛ با رعب(بردشمن) پيروز شدم.« اين سخن، حاكى از آن است كه آن بزرگوار ارعاب و ترساندن دشمن رااز عوامل مهمّ پيروزى مى‏دانسته‏اند. هرچند قصد تحليل و ارزيابى جنگ‏ها را نداريم، حال كه‏سخن بدين جا كشيده شد، شايسته است تا به تبيين اجمالى جبهه‏ها بپردازيم و شواهدى ازجنگ‏ها متذكّر شويم؛ باشد تا از شيوه و سيره پيامبر اعظم(ص) جهت پيشبرد اهداف انقلاب‏اسلامى بيشتر و بهتر بهره‏مند گرديم؛ زيرا بين حكومت اسلامى پيامبر(ص) و انقلاب اسلامى‏شباهت‏هاى فراوانى مشهود است.

استراتژى دفاعى پيامبر(ص)

استراتژى دفاعى پيامبر را از دو جهت مى‏توان بررسى كرد:

رسول خدا(ص) دو نوع استراتژى دفاعى اتخاذ كرده بود: يكى تا سال پنجم هجرى، وديگرى بعد از سال پنجم. آن حضرت تا سال پنجم – از جنگ بدر تا جنگ احزاب – در موضع‏تدافعى و پدافندى قرار داشت و از تاكتيك‏هاى دفاعى بهره مى‏برد و هدفش دفاع از قلمرو شهرمدينه و پايگاه حكومت اسلامى در قبال تهاجم دشمن بود؛ ولى پس از شكست دشمنان درجنگ احزاب – در سال پنجم هجرى – استراتژى پيامبر تغيير يافت و از حالت تدافعى به حالت‏تهاجمى تبديل شد. پيامبر پس از پيروزى در غزوه احزاب فرمود:

اَلان نَغزُوهم وَ لا يَغزُونا؛ [الميزان، ج 16، ص 300؛ بحارالانوار، ج 20، ص 4 و ج 39، ص 4.]

از اين پس، ما به آنان هجوم مى‏بريم، نه آنان به ما.

ابوسفيان پس از شكست در جنگ احزاب، در نامه‏اى تهديدآميز به پيامبر(ص) نوشت:

قسم به لات و عزّى – دو بت بزرگ مشركان – كه با جمع خود به سوى تو آمدم و تصميم داشتيم‏كه به هيچ وجه بازنگرديم تا تو را درمانده كنيم و بساطتان را برچينيم… . اكنون هم اگر برمى‏گرديم، براى شما از طرف ما روز ديگرى همچون احد خواهد بود كه در آن زن‏ها گريبان‏خواهند دريد.

پيامبر(ص) در پاسخ او نوشت:

… امّا بعد، غرور تو از ديرباز تو را نسبت به خدا مغرور ساخته است. اما اينكه نوشته‏اى كه باجمع خود به سوى ما آمده‏اى و قصد داشته‏اى برنگردى تا ما را درمانده سازى، اين چيزى است‏كه خداوند ميان تو و آن مانع خواهد بود، و عاقبت پسنديده را براى ما قرار خواهد داد تا ديگرنتوانى كه از لات و عزّى نام ببرى… و روزى خواهد رسيد كه فقط شب‏ها جرأت دفاع از خودداشته باشى، و روزى برتو خواهد رسيد كه من در آن روز لات و عزّى و اساف و نائله و هبل راخواهم شكست تا امروز را به يادت آورم. [مغازى، واقدى، ترجمه مهدوى دامغانى، ج 2، ص 492 و 493.]

پس از جنگ احزاب، پيامبر(ص) به خيبر، مكّه، حديبيه و… لشكركشى كرد و تا سال نهم‏هجرى همه پايگاه‏هاى دشمن در حجاز فروريخت و جزيرةالعرب و حجاز تحت قلمرو اسلام وحكومت اسلامى قرارگرفت.

جبهه‏هاى نبرد

پيامبر با پنج جبهه مخالف روبه‏رو بود: 1. جبهه قريش؛ 2. جبهه يهود؛ 3. جبهه اعراب‏بت‏پرست؛ 4. جبهه روم؛ 5. جبهه منافقان.

جبهه قريش

قريش از آغاز رسالت پيامبر(ص) تا فتح مكه در سال هشتم هجرى – نزديك به بيست و يك‏سال – با آن حضرت در ستيز بودند. در دوران مكّى، به انواع تبليغات زهرآگين، شكنجه و آزارمسلمانان، محاصره اقتصادى، توطئه قتل پيامبر، و… دست زدند و سرانجام موجب هجرت‏رسول خدا(ص) و مسلمانان از سرزمين وحى گشتند و اموال و دارايى مسلمانان را مصادره‏كردند. قرآن از آن توطئه‏ها چنين ياد مى‏كند:

وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللّهُ وَاللّهُ خَيْرُالْمَاكِرِينَ؛ (انفال: 30)

]به خاطر بياور[ هنگامى را كه كافران نقشه مى‏كشيدند كه تو را به زندان بيفكنند يا به قتل‏برسانند و يا ]از مكه[ خارج سازند؛ آن‏ها نقشه مى‏كشيدند و خداوند هم تدبير مى‏كرد و خدابهترينِ چاره‏جويان و تدبيركنندگان است.

هرچند آزار و اذيت مشركان در مكّه – پيش از هجرت – جز به شكست و درماندگى‏خودشان نينجاميد، امّا پس از هجرتِ مسلمانان، باز به انجام تبليغات، توطئه‏ها و ترفندها برضدّ مسلمانان شدّت بخشيدند و جنگ‏هاى خونينى با آنان به راه انداختند؛ با اين هدف كه‏حكومت اسلامى را سرنگون سازند و كفر و بت‏پرستى و جاهليّت را حياتى دوباره بخشند.

إِن يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْدَاءً وَيَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَأَلْسِنَتَهُم بِالسُّوءِ وَوَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ؛

)ممتحنه: 2)

اگر آن‏ها بر شما مسلّط شوند، دشمنانتان خواهند بود و دست و زبان خود را به بدى كردن‏نسبت به شما مى‏گشايند و دوست دارند شما به كفر بازگرديد.

قريش با احساس قدرت بى رقيب در مكه و حجاز، به انجام جنگ‏هاى فراوانى با مسلمانان‏مبادرت كرد و ديگر دشمنان پيامبر را نيز تحت حمايت اقتصادى و نظامى خويش درآورد.برخى از جنگ‏هايى كه قريش مستقيم پديد آورد و به قلمرو حكومت اسلامى تجاوز كرد، عبارت بوداز: غزوه‏هاى سويق، بواط، عشيره، بدركبرى، احد، حمراءالاسد، بدرموعد، احزاب و حديبيه.

جنگ بدر، نخستين نبرد حق و باطل

رمضان سال دوم هجرى شاهد نخستين نبرد مسلّحانه مسلمانان با كفّار است. اين جنگ درمنقطه بدر (160 كيلومترى مدينه) به وقوع پيوست و به همين جهت به جنگ بدر مشهور شد.جنگ بدر، سرنوشت‏ساز بود و نگاه ناظران جامعه آن روز را به خود معطوف مى‏داشت.جبهه‏پيروز را قدرت، عزّت و شوكت مى‏بخشيد و جبهه مغلوب را تحقير و زمين‏گير مى‏كرد.

پيامبر خدا(ص) كه با اين جنگ ناخواسته و نابرابر روبه‏رو شده بود، دغدغه خاطر داشت؛اما نه از جانب وعده خداوند؛ زيرا وعده او – مبنى بر پيروزى حق – صادق است. دل مشغولى آن‏حضرت از جانب مسلمانان بود كه معلوم نبود تا چه اندازه فداكارى كنند و در نبرد پايدار بمانند.از اين‏رو به درگاه الهى چنين عرضه داشت:

خدايا اين قبيله قريش است كه با تكبّر خويش روى آورده است و در تكذيب پيامبر تومى‏كوشد. پروردگارا! خواستار يارى‏اى هستم كه وعده‏ام داده‏اى. خدايا اگر امروز اين گروه]مسلمانان[ از ميان بروند، ديگر ]در زمين [پرستش نخواهى شد. [اللهم ان تهلك هذه الاصابة لاتعبد]

رسول خدا براى پيروزى حق، بيشترين تلاش را كرد و بهترين تدابير را انديشيد و ارزنده‏ترين‏راهكارها را به كار گرفت و بهترين عزيزانش را، قبل از هركس، روانه صف مقدم نبرد كرد ونخستين شهيد را تقديم نمود؛ زيرا قدرت و شوكت اسلام مرهون پيروزى مسلمانان در اين نبردنامتوازن و نامتقارن بود. مسلمانان نيز خالصانه وارد ميدان شدند و مدال افتخار بدرى بودن رابراى هميشه به سينه ستبر خود آويختند؛ سينه‏اى كه جايگاه مهر خدا و رسولش بود.

اين نكته نيز قابل توجه است كه اراده خداوند بر جنگ تعلّق گرفته بود. هرچند ميل وخواسته برخى از مسلمانان، تصاحب غنايمى از كاروان تجارتى قريش بود، امّا خداوند خواست‏تا آنان را در مقابل لشكر مسلّح دشمن قرار دهد و قدرت و عزّتى را كه نشأت گرفته از ايمان‏است، به نمايش بگذارد و با كمترين نيرو در جلوى چشمان جهانيان، مشركان مغرور و تا دندان‏مسلّح را به خاك مذلّت بنشاند؛ تا شايد ديگران به خود آيند و به حق بگرايند.

در قرآن، راجع به همين واقعه، مى‏خوانيم:

وَإِذْ يَعِدُكُمُ اللّهُ إِحْدَى الطَّائِفَتَيْنِ أَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ أَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُرِيدُ اللّهُ‏أَن يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِهِ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِرِينَ × لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ؛

(انفال: 8 – 7)

]به ياد آريد[ هنگامى را كه خداوند به شما وعده داد كه يكى از دو گروه ]كاروان تجارتى‏قريش يا لشكر مسلح آنها[نصيب شما خواهد بود، و شما دوست مى‏داشتيد كه كاروان]تجارتى[ براى شما باشد ]و بر آن پيروز شويد [ولى خداوند مى‏خواهد حق را با كلمات خودتقويت و ريشه كافران را قطع كند؛ ]از اين رو شما را برخلاف ميلتان با لشكر قريش درگيرساخت، و آن پيروزى بزرگ نصيبتان شد[ تا حق را تثبيت كند و باطل را از ميان بردارد،هرچند مجرمان كراهت داشته باشند.

نمودار استعداد دو جبهه  [الصحيح من سيرة النبى الاعظم]

 مسلمانان

فرمانده / پيامبراكرم(ص)

نيرو / 313 نفر

اسب / يک يا دو رأس

شتر / 70 نفر

زره / 6 عدد

شمشير / 8 قبضه

مشرکان

 فرمانده / ابوجهل

 نيرو / 1000-950 نفر

اسب / 200 رأس

 شتر / 700 نفر به اضافه تعدادي براي ذبح و استفاده از گوشت آنها

 زره / 600 عدد برخي گفته اند: به تعداد نيروها

شمشير / به تعداد نيروها اضافه بر ديگر سلاح ها

 همان گونه كه در جدول، استعداد دو جبهه نمودار است، قواى مسلمانان از يك‏سوم نيروى‏دشمن بوده است؛ ولى على‏رغم اين نابرابرى، مسلمانان در مقابل لشكر تا دندان مسلّح‏مشركان، پيروز مى‏شد و جبهه باطل، طعم تلخ شكست را تا آخر حاكميتش از ياد نبرد.دشمن شكست را باور نداشت و هرگز تصوّر نمى‏كرد كه جنگجويانش در مقابل عدّه‏اى‏مسلمان بى‏سلاح عاجز گردند و سران و اشراف مغرورش به دست غلامان خويش به خاك‏ذلّت بيفتند و به هلاكت برسند. ابوجهل، اين فرمانده نادان و مغرور، كه به سازوبرگ نظامى‏خويش مى‏باليد و خيالِ نابودى اسلام و پايان يافتن قدرت اسلام و مسلمانان را در سرش‏مى‏پروراند، مى‏گفت: »اين‏ها (لشكر اسلام) به اندازه يك لقمه بيش نيستند، اگر غلامان خودرا به جنگ آنان بفرستيم، همه آنان را اسير خواهند كرد.« [الصحيح من سيرةالنبى] ؛ »به لات و عزّى قسم! يامسلمانان را تا يثرب عقب مى‏رانيم و يا آنان را به اسارت گرفته به مكه مى‏بريم، و اين قدرت‏و شوكت خود را به گوش اعراب مى‏رسانيم.« [همان، ص 182.]

در جنگ بدر، عوامل جوّى و تداركاتى، كفّه پيروزى را به نفع قريش سنگين كرده بود.مسلمانان به ناچار در كنار چاه‏هاى بدر (عدوةالدنيا) فرود آمده بودند؛ در منطقه‏اى گود وپست با زمين‏هاى رملى و شن‏زار، كه قدرت جنگاورى و مانور را از آنان سلب مى‏كرد؛ ولى‏لشكر قريش كه پيش از سپاه اسلام خود را به منطقه بدر رسانده بود، در ناحيه جنوبى بدر(عدوةالقصوى) موضع گرفته بود. منطقه‏اى مرتفع و مسلّط بر اطراف، با زمين سخت و محكم‏كه قابليت چرخش و پويش جنگى داشت و از لحاظ نظامى براى عمليات مناسب‏تر بود. [قرآن در سوره انفال 8، آيه 42 مى‏فرمايد: إِذْ أَنْتُم بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُم بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوَى وَالرَّكْبُ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَلَوْتَوَاعَدتُّمْ لاَخْتَلَفْتُمْ فِي الْمِيعَادِ وَلكِن لِيَقْضِيَ اللّهُ أَمْرَاً كَانَ مَفْعُولاً.]

كفّار از نظر تداركات نيز كاملاً مهيّا و آماده بودند. هر روز ده شتر ذبح مى‏شد و سفره سربازان‏قريش را مى‏آراست. و اين در حالى بود كه مسلمانان با كمى آرد و خرما شكمشان را سيرمى‏كردند.

از نگاه يك كارشناس نظامى، كه عوامل فيزيكى و مادّى را در پيروزى دخيل مى‏داند، تمام‏معادلات نظامى به نفع مشركان است و هيچ‏گاه معقول نمى‏داند كه در چنين شرايطى،رزمندگانى بدون شمشير و زره، تنها با چوب و سنگ در مقابل جنگجويانى تا دندان مسلّح،پيروز گردند. حتّى تحليل او اين است كه اينان چگونه مى‏توانند زير پاى نيرويى زرهى(دويست سواره نظام( جان سالم به در برند؟!

ولى اگر با رويكرد ايمان و اعتقاد و اعتماد به نصرت الهى – كه همه هستى، سربازان و ياران اوهستند – به اين واقعه بنگريم، به مهمّى دست مى‏يازيم كه نتيجه جنگ، آن را ثابت كرد.

با اين رويكرد، شمشير و نيزه و زره و نيروى زرهى، عامل پيروزى نيست، بلكه پيروزى برايمان و صبر استوار است كه امدادهاى غيبى و فرشتگان الهى را همراه دارد. همچنان كه‏قرآن كريم پيروزى يك نفر مؤمن و صابر را در مقابل ده نفر تضمين مى‏كند [انفال 8، آيه 65] ، چه رسد به‏يك نفر در مقابل سه نفر (313 نفر در برابر 1000 نفر). هشت سال دفاع مقدس در مقابل‏استكبار جهانى و دفاع 33 روزه حزب اللَّه لبنان در مقابل دشمن تا دندان مسلح شاهدى‏ديگر بر اين مدعاست.

اقدامات پیامبراعظم(ص) وعوامل پیروزی

الف . كسب اطلاعات از لشكر قريش

رسول خدا(ص) قبل از حركت به سوى بدر، همواره در پى كسب اطّلاعات از كاروان و سپاه‏دشمن بود. شناخت وضعيّت دشمن از قبيل ميزان و تعداد نيروها، جنگ افزارها، فرماندهان‏و نيروهاى احتياطِ دشمن، فرمانده را در تصميم‏گيرى و انتخاب نوع روش و سياق‏جنگاورى، يارى مى‏رساند. رسول اكرم چهار گروه اطّلاعاتى به منطقه اعزام كرد و خود نيزبراى كسب اخبار اقدام نمود.

مورخان، اقدامات پيامبر را در اين زمينه، چنين برشمرده‏اند:

1. قبل از حركت، دو تن از نيروهاى اطّلاعاتى به نام‏هاى طلحه‏بن‏عبيداللَّه و سعيدبن‏زيدبراى كسب اطّلاع از وضعيّت كاروان قريش به منطقه اعزام شدند. [الطبقات الكبرى، ابن‏سعد، ج 2، ص 12-11.]

2. در نزديكى بدر، شخص پيامبر(ص) به همراه قتادةبن‏نعمان از لشكر جدا شد و به كسب‏خبر اقدام نمود. [سيره‏ابن‏هشام، ج 2، ص 267؛ مغازى، ج 1، ص 50.]

3. اعزام گروهى به نام بسبس و عدى. [همان، ج 3، ص 46؛ مغازى، ج 1، ص 196.]

4. اعزام امام على(ع) و زبير بر سر چاه‏هاى بدر. [همان، ج 2، ص 616؛ مغازى، ج 1، ص 51.]

5. اعزام عمارياسر و ابن مسعود، براى بررسى وضع روحى دشمن. [الصحيح من سيرة النبى]

ب . دستورات حفاظتى

رسول خدا قبل از حركت دستور داد تا زنگ‏ها را از گردن شتران بردارند. [مغازى، ج 1، ص 26.] تا دشمن به حركت وحضور آنان پى نبرد.

ج . وحدت فرماندهى

يكى از اصول جنگ در جنگ‏هاى امروزى، وحدت فرماندهى است؛ يعنى ايجاد يگانگى در امرفرماندهى، هنگام انجام مأموريت‏ها، جهت هماهنگ كردن فعاليت‏ها به سمت مشخص به‏منظور رسيدن به هدف يا اهداف مورد نظر. [فرهنگ واژه‏هاى نظامى.] در جنگ بدر، فرماندهى واحد بر جبهه‏مسلمانان حاكم بود و او شخص رسول خدا(ص) بود. هيچ كس بدون اجازه او اقدامى‏نمى‏كرد.

ولى مشركان به شيوه جنگ و گريز مى‏جنگيدند. از اين رو فرماندهى واحدى نداشتند.هريك از رؤساى مشركان، فرمانده طايفه خود بود. هر تصميمى كه او مى‏گرفت، براى‏طايفه‏اش قابل اجرا بود. گذشته از اين، ميان فرماندهان قريش وحدت نظر وجود نداشت؛حتّى اختلاف‏نظر نيز حاكم بود. خودخواهى‏ها بر مصالح عمومى چيرگى داشت و هريك ازسران قريش دوست مى‏داشت خود را قهرمان عرب وانمود كند. [ر.ك: شيوه فرماندهى پيامبر]

د . حضور پيامبر در خطّ مقدّم جبهه

رسول گرامى، شانه به شانه رزمندگان در خطّ مقدّم حضور داشت؛ با دشمن مى‏جنگيد ورزمندگان را تشويق به جهاد مى‏كرد و با سخنان گرم و مهيّج به نيروها قدرت و انرژى‏مى‏بخشيد. مى‏فرمود:

به خدايى كه جان محمد در دست اوست، هركس كه امروز با اينان بجنگد و به دشمن پشت نكند وچنان پايدارى كند تا به شهادت برسد، خداوند او را وارد بهشت مى‏كند. [سيره‏ابن‏هشام، ج 2، ص 279.]

اميرمؤمنان(ع) مى‏فرمايد:

در روز بدر، در شدّت نبرد، به رسول خدا(ص) پناه مى‏برديم و احدى از او نزديك‏تر به مشركان نبود. [الصحيح من سيرة النبى]

ه . اعزام خويشان به جنگ تن به تن

هنگامى كه جنگاوران قريش – موقع رويارويى دو سپاه – هماورد طلبيدند، رسول خدا (ص)نخست سه تن از خويشان نزديك خود به نام‏هاى عبيده‏بن‏حارث، حمزةبن‏عبدالمطّلب وعلىّ‏بن‏ابى‏طالب(ع) را به مقابله آنان فرستاد. حضرت على (ع) در همان لحظه اول، رقيب‏خود (وليد) را از پاى درآورد. پس از آن به سوى عمويش حمزه شتافت و با يك ضربت،رقيب او شيبه را دو نيم كرد. سپس به يارى پسرعمويش عبيده – كه با ضربت »عتبه« پايش‏قطع شده بود – شتافت و عتبه را به هلاكت رسانيد. [ر.ك: الصحيح من سيرة النبى] در اين نبرد تن‏به‏تن، سرانجام عبيده به‏شهادت رسيد (اول شهيد از خاندان پيامبر)ص)(. [الصيح من سيرة النبى]

و . تشويق و بالابردن روحيه رزمندگان

پيامبر، نه تنها پيش از جنگ، بلكه گرماگرم جنگ نيز به يارانش روحيه و جرأت مى‏بخشيد وعزم و اراده آنان را استوار مى‏ساخت. وعده تحقّق اراده الهى و پيروزى حق را يادآورمى‏شد. همين امر موجب روحيه بالاى مسلمانان شده بود. پيامبر همچنين پيش از آغازنبرد، مسلمانان را به پايدارى و توجّه به قيامت توصيه مى‏نمود. [ر.ك: مغازى، ج 1، ص 58 و 59.]

ز . استفاده از جنگ روانى

پيامبر رحمت و هدايت، هيچ علاقه‏اى به جنگ و خون‏ريزى نداشت و تا آن جا كه ممكن بود،مى‏كوشيد تا دشمن را هدايت كند و به راه راست بكشاند؛ مگرآن كه براى زدودن نقش‏هاى‏هرزه جامعه، راهى جز انهدام آن‏ها نمانده باشد. ازاين رو پيش ازآغاز نبرد،با مشركان چنين‏اتمام حجّت كرد:

اى گروه قريش! من خوش ندارم آغازگر جنگ باشم، مرا با عرب واگذاريد و به خانه هايتان‏بازگرديد؛ پس اگر در رسالتم صادق بودم، شما نسبت به ديگران بر يارى من برتريد و اگر هم ]به‏زعم شما[ دروغگو بودم، گرگان عرب كار شما را با من كفايت مى‏كند. [الصحيح من سيرة النبى]

ليكن ابوجهل و برخى سران مشرك مغرور، گمراه‏تر از آن بودند كه سخن رسول خدا درآن‏ها تأثير بگذارد و بر دل سنگ آنان كارگر شود.

عوامل پيروزى

مهم‏ترين عواملى را كه موجب پيروزى اسلاميان گرديد، مى‏توان چنين برشمرد:

1. مديريت و فرماندهى مدبّرانه و عالى رسول خدا(ص) كه گزيده‏اى از آن را يادآور شديم.

2. ايثار و فداكارى اميرمؤمنان(ع). بنا بر نوشته شيخ مفيد، 36 نفر از كفّار قريش به ضرب‏تيغ على(ع) هلاك شدند و اين رقم به جز احتسابِ افرادى است كه آن حضرت در هلاكت‏ايشان سهيم بوده‏اند. [الارشاد، ص 40 – 39.]  دشمنان، نام اين فداكارى را »مرگ سرخ« ناميده بودند. [الصحيح من سيرةالنبى]

3. روحيّه مسلمانان بسيار عالى و نيرومند بود. آنان از مرگ نمى‏ترسيدند و اين مهم از ايمان‏آنان سرچشمه مى‏گرفت.

يكى از گشتى‏هاى اطلاعاتى قريش، هنگام بازگشت از مأموريت، خطاب به مشركان گفت:»شترهاى يثرب، بار مرگ بر پشت دارند. آيا آنان را نمى‏بينيد كه چگونه دم فروبسته و مثل‏افعى به خود مى‏پيچند؟«

ديگرى گفت: »من قومى را ديدم كه پناهى جز شمشيرهايشان ندارند و چون افعى به خودمى‏پيچند. به خدا سوگند! تا به تعداد خود از شما نكشند، كشته نمى‏شوند؛ و اگر به آن تعداد ازشما بكشند، زندگى بعد از آن براى شما چه سودى دارد؟! [همان، ج 3، ص 183 – 182؛ طبقات، ج 2، ص 15 و 16.] »

4. از سهم امدادهاى غيبى در پيروزى مسلمانان، نمى‏توان چشم پوشى كرد. قرآن در اين‏باره مى‏فرمايد:

وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ؛ (آل عمران: 122)

خداوند شما را در بدر يارى كرد؛ در حالى كه شما ناتوان بوديد.

به جاست تا در اين‏جا، به ذكر مواردى چند از امدادهاى غيبى الهى – طىّ جنگ بدر -بپردازيم:

– نزول باران [انفال 8، آيه 11.]  سبك در جبهه مسلمانان و باران سنگين و شديد در جبهه كفّار [ر.ك: الصحيح من سيرة النبى] ؛

– در شبى كه به فرداى نبرد مى‏انجاميد، خواب آرام قواى مسلمان موجب شد تا نگرانى وانديشه جنگ و كثرت نيروى دشمن را از ياد ببرند و در آرامش كامل به استراحت‏بپردازند؛ [انفال 8، آيه 11.]

– نزول فرشتگان جهت آرامش بخشى، زدودن ترس و بشارت پيروزى [انفال 8، آيه 10 – 9؛ آل عمران (3] ؛

– نمايش و جلوه پرشمار سپاهيان اسلام در نظر كفّار و به عكس، كم مقدار نشان دادن كفّاردر نظر مسلمانان؛ [انفال 8، آيه 44.]

– ايجاد رعب و وحشت در دشمن؛

پيامبر به دستور جبرئيل، مشتى خاك برداشت و بر چهره كافران پاشيد و فرمود:

چهره‏تان سياه باد! خداوندا! دلهاشان را مرعوب ساز و گام‏هايشان را بلغزان. و هيچ كافرى نبود جزآن كه خاك در چشمان او رفت. [مغازى واقدى، ج1، ص 81؛ الصحيح من سيرةالنبى]

از اين پس هزيمت دشمنان آغاز شد. شيطان كه به قيافه سراقةبن‏مالك (از اشراف قريش)درآمده بود، چون فرشتگان را ديد، پا به فرار گذاشت و در پى او سربازان دشمن پا به فرارگذاشتند. [همان، ص 197.]

سرانجام جنگ

سرانجام مسلمانان با همان جنگ‏افزارهاى اندك و عدّه قليل بر لشكر قريش كه با سازوبرگ‏جنگى فراوان تا دندان مسلّح بود، پيروز شد. مشركان با هفتاد كشته [تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 45.] كه برخى از آن‏ها رافرماندهان و اشراف قريش تشكيل مى‏دادند، رو به هزيمت نهادند. مسلمانان در يك تعقيب‏و گريز فاتحانه توانستند هفتاد نفر ديگر از آنان را نيز به اسارت ببرند. 150 نفر شتر و مقدارفراوانى سلاح و كالا غنايم مسلمانان را تشكيل مى‏داد. [ر.ك: الصحيح من سيرةالنبى]

از گروه مسلمانان تنها 9 نفر، و به قول ديگر، 14 نفر به شهادت رسيدند. [همان.]

نبرد احد

دومين نبرد و تجاوز لشكر قريش به قلمرو حكومت اسلامى، در شوّال سال سوم هجرى روى‏داد. وقوع اين جنگ در دامنه كوه احد (حدود شش كيلومترى شمال مدينه)، سبب شد تا به‏جنگ احد ناميده شود.

پيروزى شگفت‏انگيز مسلمانان در جنگ بدر، دشمنان اسلام اعمّ از مشركان، يهوديان ومنافقان را سخت بيمناك كرده بود؛ لذا با انديشه انتقام شكست سنگين در بدر، يورشى ديگررا رقم زدند. كعب‏بن‏اشرف يهودى به مكه رفت و قريش را به جنگ با سپاه محمّد(ص)تحريك كرد. سران قريش در دارالندوه (مجمع شوراى قريش) گرد آمده و بودجه پنجاه‏هزار دينار (معادل 75 ميليون تومان امروز) را به هزينه جنگ اختصاص دادند؛ [مغازى واقدى، ج 1، ص 200.] تا از سودكاروان تجارى قبل از بدر تأمين گردد.

قرآن به اين عمل ننگين چنين اشاره مى‏كند:

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَن سَبِيلِ اللّهِ؛ (انفال: 36)

همانا كافران اموال خود را انفاق مى‏كنند تا ]مردم را[از راه خدا بازدارند.

انگيزه‏هاى قريش براى اين تهاجم را مى‏توان چنين برشمرد:

1. انتقام شكست خفت بار در جنگ بدر و كشته شدن اشراف و سران قريش؛

2. سقوط تأمين تجارى قريش در راه‏ها؛به سبب ازدياد هم پيمانان پيامبر [الصحيح من سيرةالنبى]

3. تحريكات يهوديان كينه‏توز؛

4. هراس از آينده؛ و پيشگيرى از قدرت و نفوذ روزافزون مسلمانان.

اين عوامل موجب شد تا قريش در تهاجم به مدينه پيش‏دستى كند؛ از اين‏رو سه هزارجنگجو به فرماندهى ابوسفيان با شمارى از زنان آوازه خوان روانه مدينه كردند. [همان، ص 163.]

الف . جمع‏آورى اطّلاعات

 عباس‏بن‏عبدالمطّلب، عموى پيامبر كه در مكه مى‏زيست و همچنان اسلامش را پنهان‏مى‏داشت، طىّ نامه‏اى، موقعيّت و تحركات نظامى قريش را به پيامبر گزارش داد؛ پيك اوپس از سه روز، نامه را به پيامبر رساند. [مغازى واقدى، ج 1، ص 204.]

 عمروبن‏سالم خزاعى – از طايفه خزاعه و هم پيمان با رسول خدا(ص) – در »ذى‏طوى«(محلّى ميان مكه و مدينه) لشكر قريش را ديد و به سرعت پيامبر را با خبر ساخت. [همان، ص 205.]

 با دريافت اين گزارش‏ها، رسول خدا(ص)، انس و مونس دو عنصر اطّلاعاتى را به منطقه‏اعزام كرد. آنان پس از مشاهده اردوى دشمن در »وطاء« (نزديك احد)، گزارش‏هاى خودرا به اطّلاع پيامبر رسانيدند. [مغازى، ج 1، ص 207 – 206.]

 حباب‏بن‏منذر از سوى پيامبر مأموريت يافت تا نيروهاى دشمن را ارزيابى كند. وى پس ازانجام مأموريت، گزارش خود را چنين معروض داشت:

»اى رسول خدا! سپاهى بزرگ در راه است كه سه هزار مرد جنگى، دويست اسب و هفتصدزره‏پوش آن را تشكيل داده‏اند.

رسول خدا پرسيد:

آيا زنان نيز با ايشان بودند؟

حباب گفت:

زنانى ديدم كه آلات نوازندگى همراه داشتند.

پيامبر(ص) فرمود:

اين زنان مى‏خواهند مردان را تحريك كنند و كشته‏هاى بدر را به ياد آن‏ها بياورند. اين خبررا مخفى دار؛ خدا براى پشتيبانى ما كافى است و بهترين پاسدار است. خدايا! حركت و حمله‏من به مدد تو است. [همان، ص 208 – 207.]

جمع‏آورى اين اطلاعات مانع از غافلگير شدن مسلمانان شد.

ب . تشكيل شوراى نظامى

 رسول خدا(ص) شورايى نظامى تشكيل داد و براى اتّخاذ تصميماتى چون روش تدافعى از درون‏مدينه و يا خروج از شهر و جنگ روياروى نظرخواهى كرد. رأى نهايى شورا – با اكثريت آرا- به خروج از مدينه مقرّر شد. پس از نمازجمعه، اعلان بسيج عمومى صادر شد. پس از اقامه‏نماز عصر، پيامبر(ص) لباس رزم پوشيد و با هزار نفر به سوى كوه احد حركت كرد؛ و درگردنه »شيخان« از لشكر سان ديد. ولى عبداللَّه‏بن‏ابى‏سلول (رهبر منافقان) با سيصد نفر ازهوادارانش به سوى مدينه بازگشت و گفت: »محمد حرف جوانان را شنيد. اى مردم! مانمى‏دانيم براى چه بايد خود را به كشتن دهيم؟« [همان، ص 319.]

بازگشت منافقان مسلمان‏نما، به طور محسوسى، روحيّه لشكر اسلام را پايين آورد و اگرلطف خدا نبود، دو گروه از انصار نيز از لشكر جدا شده به مدينه بازمى گشتند. [إِذْ هَمَّت طَائِفَتَانِ مِنكُمْ أَن تَفْشَلاَ وَاللّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ. آل عمران، 122.]

ج . آرايش نظامى

رسول خدا(ص) نماز صبح را در احد به جاى آورد و پس از نماز به آرايش سپاه 700 نفرى خودپرداخت. كوه احد را در پشت سر و مدينه را در پيش‏رو قرار داد؛ از كوه به عنوان تأمين عقبه‏سپاه بهره گرفت. آن گاه نيروها را به صبر و استقامت و پرهيز از اختلاف دعوت كرد.

د . حفاظت از نقطه استراتژيك

پيامبر با شناسايى تنگه استراتژيكى احد (شكاف كوه عينين)، عبداللَّه‏بن‏جبير را با پنجاه تيراندازبه حراست از آن گماشت و با سفارش فراون بديشان فرمود:

چه ما پيروز شويم و چه شكست بخوريم، شما همين‏جا بمانيد و سواران دشمن را، با تيراندازى، ازما دفع كنيد؛ كه از پشت سر به ما هجوم نياورند. اگر كشته شديم، ما را يارى نكنيد و اگر پيروزشديم و غنيمت برديم، باز ما را همراهى نكنيد. موضع خودتان را محكم نگهداريد، تا به شما دستوردهم. [مغازى، ج 1، ص 224 – 220.]

جدول مقايسه دو جبهه

 مسلمانان         

 نيرو  / 700 نفر

زره پوش / 100 نفر

نيزه دار / 100 نفر

سواره نظام / 2 نفر

نيروي تحريک کننده / —

شتر / —

مشرکان

 نيرو  / 3000 نفر

 زره پوش / 700 نفر

 نيزه دار / 700 نفر

 سواره نظام / 200 نفر

نيروي تحريک کننده / 15 تن از زنان خنياگر

شتر / 3000 نفر

جنگ احد در سه مرحله انجام گرفت: در مرحله نخست، مسلمانان طبق وعده الهى پيروز ميدان بودند.

قرآن مى‏فرمايد:

وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُم بِإِذْنِهِ؛ (آل عمران: 152)

خداوند وعده خود را به شما (درباره پيروزى بر دشمن در احد) تحقّق بخشيد. در آن هنگام‏دشمنان را به فرمان خدا به قتل مى‏رسانديد ]و اين پيروزى ادامه داشت تا كه سست شديد[.

در اين مرحله، نُه تن از پرچمداران سپاه ابوسفيان به دست غيور اميرمؤمنان(ع) ورشادت‏هاى حمزه به هلاكت رسيدند. با يورش شجاعانه مسلمانان، صفوف سپاه كفر از هم‏گسسته شد. هجوم لشكر اسلام چنان سنگين و رعب‏آور بود كه زنان خواننده، دف‏هاى خود رارها كرده به كوه‏ها گريختند.

مرحله دوم، ضدحمله شديد دشمن ومحاصره مسلمانان را درپى داشت.

پس از پيروزى در مرحله نخست، عزم و اراده بسيارى از مسلمانان روبه ضعف نهاد.رويكرد مادّى و توجه به غنايم جنگى وسوسه‏اى بود كه نتوانستند دل از آن مصون دارند. آنان‏در عوض هوشيارى و توجه بدين نكته كه هنوز جنگ تمام نشده است، به جمع‏آورى غنايم‏پرداختند و از دشمن غافل شدند. اكثر نگهبانان تنگه سوق‏الجيشى احد نيز سنگرهاى خود رارها كرده به جمع دنياپرستان پيوستند. عبداللَّه‏بن‏جبير با تعدادى اندك از ياران خود (11 نفر)نتوانستند از پس دويست سواره نظام دشمن، به فرماندهى خالدبن‏وليد، برآيند و همگى به‏شهادت رسيدند. خالد با گروه همراه، تنگه را پشت سرگذاشت و از فرادست مسلمانان بر ايشان‏تاخت. وى با فرياد خود، لشكر شكست خورده مشركان را جمع كرد و به فاصله اندكى، قريش‏فرصت تجديدسازمان يافته و مسلمانان را در محاصره گرفت. مسلمانان به دليل بى توجّهى به‏دستورات پيامبر و هرج و مرج و بى نظمى‏اى كه بر آنان حاكم شد، تعدادى شهيد و مجروح برجاگذاشتند و عده‏اى نيز فرار كردند. در اين حين مصعب‏بن‏عمير – از ياران باوفاى پيامبر – كشته شد.قاتل او به تصور آن كه رسول خدا را به شهادت رسانده است، فرياد زد: »محمد كشته شد، محمدكشته شد!« انتشار اين خبر، موجب جرأت دشمن گرديد و بزرگ‏ترين ضربه روحى را بر پيكره‏لشكر مسلمانان وارد ساخت؛ به طورى كه بيشتر آن‏ها دست از جنگ كشيدند و به كوه پناه‏بردند. تنها عدّه كمى – از جمله اميرمؤمنان(ع) – پروانه‏وار گرد شمع وجود رسول خدا(ص) به‏گردش درآمدند و وجود مباركش را از گزند باران تير و تيغ كفّار مصون داشتند.

ايثار و فداكارى اميرمؤمنان(ع)، با داشتن زخم‏هاى زياد، چنان خيره‏كننده و ارزشمند بود،كه حامل وحى، جبرئيل امين، در ميان زمين و آسمان فرياد زد:

لافتى الا على لاسيف الا ذوالفقار.

جوانمردى جز على و شمشيرى جز ذوالفقار نيست.

اميرمؤمنان، خود از آن لحظه‏هاى حسّاس چنين ياد مى‏كند:

هنگامى كه لشكر دشمن برما حمله كرد، انصار و مهاجر، راه خانه خود را گرفتند و من با بيش‏از هفتاد زخم، از پيامبر دفاع مى‏كردم. [بحارالانوار، ج 20، ص 70.]

مرحله سوم، مرحله‏اى بود كه پيامبر به احياى قواى مسلمانان و ساماندهى مجدّد نيروهاپرداخت. محمّد مصطفى(ص)، مسلمانان را فراخواند. رزمندگانى كه پيامبر را زنده يافتند، به‏دور او حلقه زدند و با سازماندهى مجدّد، به ميدان نبرد بازگشتند. نيروها، با كمى نفرات، حمله‏دوباره را آغاز كردند و مشركان را به عقب‏نشينى واداشتند. ترس و رعب در دل مشركان نشست‏و ابوسفيان از ترس اين كه مبادا مسلمانان چون آغاز جنگ بر آنان چيره شوند، دستور به‏عقب‏نشينى داد. گرچه دشمن از لحاظ تاكتيكى، به پيروزى رسيد؛ اما از لحاظ استراتژى‏نتوانست به اهداف خود دست يابد. به همين دليل، وعده جنگى ديگر را به سال آينده داد. [همان، ص 44.] همچنين هنگام بازگشت، به جنگ روانى و تبليغاتى روى‏آورد و از بت‏هاى خود ياد كرد. [همان.]

عواملى كه موجب شكست در مرحله دوم نبرد و زيان و خسارت مسلمانان شد، عبارت بود از:

1. خوددارى از تعقيب دشمن: مسلمانان پس از شكست مشركان در مرحله آغاز جنگ، به‏جاى آن كه به تعقيب دشمن بپردازند و آنان را متوارى سازند، سرگرم جمع‏آورى غنايم شدند.

2. سرپيچى از دستورات فرماندهى: اجراى فرامين فرماندهى همانا نظم نظامى و روح‏سربازى و عامل پيروزى است. مخالفت تيراندازان از فرمان فرماندهى در درّه احد و ترك پست،خطاى بزرگى بود كه ارتكاب آن، موجب شكست در مرحله دوم جنگ گرديد. آنان با ترك‏سنگر استراتژيكى خود، راه را براى دشمن باز كردند.

3. غافلگيرى: مهم‏ترين اصول غلبه در جنگ غافلگيرى است؛ يعنى ضربه زدن به دشمن ازجايى كه دور از انتظار او است. مسلمانان چنان سرگرم مال دنيا و جمع‏آورى غنايم شده بودند،كه متوجّه محاصره خود نشدند؛ و وقتى هوشيار شدند كه ديگر كار از كار گذشته بود. اين‏غافلگيرى، موجب شد تا صفوف مسلمانان از هم پاشيده شود و هرج و مرج حاكم گردد.

قرآن كريم اهمال و سستى برخى از مسلمانان را اين‏گونه يادآور مى‏گردد:

وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُم بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُم مِن‏بَعْدِ مَا أَرَاكُم مَا تُحِبُّونَ مِنكُم مَن يُرِيدُ الدُّنْيَا وَمِنكُم مَن يُرِيدُ الآخِرَةَ ثُمَّ صَرَفَكُمْ عَنْهُمْ‏لِيَبْتَلِيكُمْ وَلَقَدْ عَفَا عَنكُمْ وَاللّهُ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ؛ (آل عمران: 152)

خداوند وعده خود را به شما ]درباره پيروزى بر دشمن در احد[ تحقّق بخشيد؛ در آن هنگام ]درآغاز جنگ[ دشمنان را به فرمان او به قتل مى‏رسانديد؛ ]و اين پيروزى ادامه داشت[تا اين كه‏سست شديد و ]بر سر رها كردن سنگرها[ در كار خود به نزاع پرداختيد؛ و بعد از آن كه آن چه‏را دوست مى‏داشتيد، ]از غلبه و پيروزى بر دشمن [به شما نشان داد، نافرمانى كرديد. بعضى ازشما خواهان دنيا بوديد و بعضى خواهان آخرت. سپس خداوند شما را از آنان منصرف ساخت]و پيروزى شما به شكست انجاميد[ تا شما را آزمايش كند؛ او شما را بخشيد. خداوند نسبت به‏مؤمنان فضل و بخشش دارد.

4. شايعه كشته شدن پيامبر(ص): ضعف ايمان و بى‏بصيرتى سياسى برخى مسلمانان، نسبت‏به دشمن، موجب شد كه شايعه دشمن تأثير خود را بگذارد و برخى را به ترك جبهه وادارد.

خداوند مى‏فرمايد:

وَمَا مُحمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ وَمَن‏يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَن يَضُرَّ اللّهَ شَيْئاً وَسَيَجْزِي اللّهُ الشَّاكِرِينَ؛ (آل عمران: 144)

محمّد، فقط فرستاده خدا است؛ و پيش از او، فرستادگان ديگرى نيز بودند. آيا اگر او بميرد و ياكشته شود، شما به عقب بر مى‏گرديد؟ ]و اسلام را رها كرده، به دوران جاهليّت و كفر بازگشت‏خواهيد نمود؟![ و هركس به عقب بازگردد، هرگز به خدا ضررى نمى‏زند و خداوند به زودى‏شاكران ]و استقامت كنندگان[ را پاداش خواهد داد.

نبرد احزاب [سى و سومين سوره قرآن، به همين نام است و آيات 9 تا 27 در اين رابطه نازل شده است.]  (خندق)

غزوه احزاب، كه در سال پنجم هجرى رخ داد، بزرگ‏ترين و گسترده‏ترين توطئه نظامى دشمنان‏اسلام بود. در اين ائتلاف بزرگ، مشركان، يهوديان، و بسيارى از قبايل بت‏پرست جزيرةالعرب،جبهه‏اى متّحد تشكيل داده و نيرومندترين لشكر را تحت عنوان »احزاب« پديد آوردند؛ و به‏مدينه، مركز اسلام، به قصد براندازى حكومت اسلامى هجوم آوردند. مانند تهاجم گسترده‏استكبار جهانى به انقلاب اسلامى و برافروختن آتش جنگ هشت‏ساله.

مهم‏ترين انگيزه‏هاى كفّار را در به راه‏اندازىِ جنگ احزاب مى‏توان اين‏گونه برشمرد:

1. خشم و كينه‏توزى قريش و يهوديان نسبت به رشد و گسترش اسلام، در جزيرةالعرب، وگرايش مردم به اسلام، به رغم تبليغات زهرآگين و فشارهاى اقتصادى، سياسى و نظامى آنان.

2. انتقام قريش از مسلمانان و حاصل نشدن پيروزى نهايى در جنگ احد.

3. انتقام يهوديان بنى‏النضير كه از مدينه اخراج شده و از اسلام آزرده‏خاطر بودند.

4. انديشه براندازى نظام اسلامى از سوى مخالفان اسلام.

سران يهود بنى‏نضير با گروهى روانه مكه شدند و قريش را از رشد و گسترش اسلام بيم داده‏و آنان را به جنگ با پيامبر(ص) تحريك و تشويق كردند و به آنان وعده دادند كه از هيچ‏گونه‏كمك در تجهيز سپاه و هزينه جنگ فروگذار نكنند. آن‏گاه در كنار كعبه سوگند ياد كردند كه‏يكديگر را بى‏دفاع نگذارند. [تفسير نمونه، ج 3، ص 416.]  گذشته از اين قرار شد كه جنگجويان يهود بنى‏قريظه (حدود700 نفر) در مدينه به آن‏ها ملحق شوند. قريش از يهوديان پرسيدند: »شما صاحب تورات وعالم دين هستيد؛ آيا دين ما ]بت پرستى [بهتر است يا دين محمّد؟« سران دغل‏باز يهود پاسخ‏دادند: »البته دين شما بهتر است.« قرآن كريم در سوره نساء آيه 51، اين سازشكارى را نكوهش‏مى‏نمايد. با قبول پيشنهاد يهوديان، سپاهى متشكّل از احزاب مخالف – بالغ بر ده هزار نفرجنگجو – تشكيل و به فرماندهى ابوسفيان عازم مدينه شد.

اقدامات رسول خدا(ص)

رسول گرامى اسلام(ص) با شنيدن خبر حركت سپاه احزاب، از طريق منابع اطلاعاتى، بافرماندهان و اصحاب، به شور نشست. با پيشنهاد سلمان فارسى، در نقاط آسيب‏پذير مدينه،خندقى بين دو كوه سلع و راتج حفر گرديد. اين خندق 6 كيلومتر طول و 3/5 متر عمق داشت وعرض آن، به اندازه‏اى بود كه يك اسب قادر نباشد از آن بجهد. [تاريخ پيامبر اسلام، آيتى، ص 353.]  سه هزار جنگجوى مسلمان،در كناره درونى خندق موضع گرفتند و به دفاع از شهر پرداختند.

هنگامى كه ابوسفيان، فرمانده لشكر احزاب، با ترفند نظامى مسلمانان روبه‏رو شد، بااستيصال گفت: »به خدا سوگند! اين حيله عرب نيست. اين را محمّد از ايرانيان آموخته است.«چون همه راه‏هاى نفوذ به شهر را بسته يافتند، به ناچار پشت خندق اردو زدند.

شرايط دشوار حاكم بر جبهه مسلمانان

هرچند احزاب كينه‏توز در پسِ خندق درمانده بودند؛ امّا در جبهه مسلمانان نيز شرايطى سخت‏حاكم بود. از هر سو در محاصره دشمن بودند. از يك سو خود را با سپاه ده‏هزار نفرى قريش‏روبه‏رو مى‏ديدند و از سويى ديگر شنيدند كه يهوديان بنى‏قريظه به دشمن پيوسته‏اند و از ديگرسوى، طعن و تمسخر و شايعات منافقان آزارشان مى‏داد. سرماى زمستان، قحطى و خشكسالى‏مدينه نيز مزيد بر علت شده بود.

قرآن كريم آن شرايط بحرانى را چنين ترسيم مى‏كند:

إِذْ جَآءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ‏بِاللَّهِ الظُّنُونَا. هُنَالِكَ ابْتُلِيَ الْمُؤْمِنُونَ وَزُلْزِلُوا زِلْزَالاً شَدِيداً؛ (احزاب: 10 و 11)

هنگامى كه دشمن، از بالا و پايين، شما را احاطه كرد و چشم‏ها ]از ترس [خيره شد و جان‏ها به‏لب رسيد؛ و به خداوند گمان‏هاى بد برديد. در چنين‏گاهى، مؤمنان آزموده شدند و سخت‏تكان خوردند.

البته، مؤمنان در سايه توكل به خدا و وعده‏هاى راستين پيامبر اكرم(ص)، ايمان و پايدارى‏خود را حفظ كردند. [وقتى مؤمنان، لشكر احزاب را ديدند، گفتند: »اين همان است كه خدا و رسولش به ما وعده دادند و خدا ورسولش راست گفته‏اند.« و اين موضوع جز بر ايمان و تسليم آنان نيفزود]

جدول مقايسه دو جبهه

 مسلمانان     

 فرمانده / پيامبر

نيرو / 3000 نفر

تاکتيک / دفاعي

تلفات / 6 شهيد

نتيجه / پيروزي

مشرکان

 فرمانده / ابوسفيان

نيرو / 10000 نفر

تاکتيک / تهاجمي و محاصره

 تلفات / 3 کشته

 نتيجه / شکست

تاكتيك‏هاى نظامى پيامبر(ص)

حضرت محمّد(ص) با وضعيتى دشوار و شرايطى سخت روبه‏رو بود. از يك طرف مى‏بايست‏دست منافقان داخلى را قطع مى‏كرد و زنان و كودكان مدينه را آرام مى‏نمود؛ از طرف ديگرمسلمانانِ وحشت‏زده را توان و نيرو مى‏بخشيد و بر دل‏هاى ترسان و لرزانشان نور اميد وپيروزى مى‏دميد. تفكّر آمادگى مسلمانان براى رويارويى با جبهه كفر و انديشيدن چاره‏اى براى‏انهدام صفوف دشمن و ائتلاف ايشان، از ديگر مسئوليّت‏هايى بود كه تنها حضرت محمدمصطفى‏از عهده آن برمى‏آمد:

 سازماندهى واحدهاى گشتى در شهر مدينه – مركب از پانصد رزمنده – كه در شهر به‏گشت‏زنى مى‏پرداختند و شب‏ها تكبير مى‏گفتند. بدين‏گونه هم زنان و كودكان آرامش مى‏يافتندو هم از شبيخون و حمله غافلگيرانه ستون پنجم و يهود بنى‏قريظه پيشگيرى مى‏كردند. [مغازى، ج 2، ص 460.]

 رسول خدا پيوسته با سخنان آسمانى، روحيه رزمندگان اسلام را بالا مى‏برد و مى‏فرمود:

 اگر شكيبا باشيد و از خدا پروا كنيد، پيروز خواهيد شد. [سيره‏ابن‏هشام، ج 3، ص 233.]

 پيامبر همچنين كوشيد تا با ايجاد اختلاف در صفوف دشمن، ائتلاف و اتّحاد نظامى آنان رابرهم زند. بدين منظور به سران قبايل غطفان، پيغامى به اين مضمون فرستاد:

»ما حاضريم تا يك سوم محصول خرماى مدينه را به شما بدهيم تا با عشيره‏تان از جنگ‏برگرديد و ديگر قبايل را هم از جنگ منصرف كنيد.«

هرچند سعدبن‏عباده و سعدبن‏معاذ (سران قبايل مدينه) حاضر به پرداخت اين مقدار نشدند،ولى سران قبايل غطفان سخت متزلزل شدند.

از سوى ديگر، نعيم‏بن‏مسعود تازه مسلمان كه روابط خوبى با طرفين داشت، از جانب پيامبرمأموريت يافت تا روابط يهود بنى‏قريظه و مشركان را تيره سازد.

 نعيم نزد سران بنى‏قريظه رفت و به آنان گفت: »قريش و غطفان در ادامه جنگ سست شده‏اند.عمروبن‏عبدود كشته شده است. غطفان نيز درصدد سازش پنهانى با محمّد است. اگر آنان شكست‏بخورند، به ديار خود خواهند رفت. در اين صورت مسلمانان شما را رها نخواهند كرد. بنابراين‏شما همراه مشركان نجنگيد، مگر آن كه عده‏اى از سرانشان را به عنوان گروگان نزد خودنگهداريد. بدين وسيله اطمينان پيدا مى‏كنيد كه شما را بى‏دفاع رها نخواهند كرد.«

آن‏گاه نعيم نزد ابوسفيان و سران غطفان رفت و گفت: »بنى‏قريظه از پيمان‏شكنى خود بامحمّد پشيمان شده‏اند و براى جبران گذشته به محمد پيام داده‏اند كه ما هفتاد تن از سران قريش وغطفان را مى‏گيريم و به شما مى‏سپاريم و تا پايان جنگ و نابودىِ آنان با تو هستيم. اكنون مراقب‏باشيد، اگر يهود از شما گروگان خواستند، حتى يك نفر هم ندهيد.«

ابوسفيان كه با تنگناى كمبود آذوقه و سرماى سوزان مواجه شده بود، تصميم به حمله‏گرفت. لذا نمايندگانى به سوى بنى‏قريظه فرستاد و از آنان خواست تا در يك عمليات هماهنگ‏بر مدينه يورش ببرند. يهوديان پاسخ دادند: »اولاً امروز شنبه است و ما شنبه‏ها كارى نمى‏كنيم؛ثانياً ما همراه شما نمى‏جنگيم، مگر آن كه از اشراف خود كسانى را به ما تسليم كنيد؛ تا با خيال‏آسوده با محمد بجنگيم.«

وقتى پيشنهاد يهوديان به فرماندهان و سران قريش و غطفان رسيد، گفته نعيم را تصديق‏كردند و پيام دادند: »ما حتى يك نفر هم تسليم شما نخواهيم كرد.« بنى‏قريظه هم گفتند: »نعيم‏راست مى‏گفت.« و بدين ترتيب صفوف دشمن دچار تفرقه شد. [ر.ك: مغازى، ج 2، ص 480.]

پيامدهاى جنگ احزاب

لشكر احزاب با تحمل شكست سياسى و نظامى، پس از بيست روز محاصره مدينه، منطقه راترك گفت.

جنگ احزاب به رغم مشكلات فراوان، پيامدها و بركات بسيارى براى اسلام و مسلمانان به‏ارمغان آورد. در بعد سياسى، جبهه كفر، شكستى جبران‏ناپذير متحمل شد. سران قريش تإے؛ضصاس‏ف‏ددعآن‏روز توانسته بودند تا در سايه وحدت سياسى، نيروهاى بسيارى را عليه اسلام بسيج كنند واقوام عرب و غير عرب را متوجه قدرت خويش سازند؛ ولى پس از اين شكست، آن موقعيت را ازدست دادند. ولى جبهه اسلام موقعيت سياسى مستحكمى به دست آورد. اعرابى كه در گرويدن به اسلام‏شك و ترديد داشتند و منتظر حصول نتيجه احزاب بودند، ترديدشان از ميان رفت و به اسلام‏گرويدند و آوازه اسلام در همه جا پيچيد و شمار گرويدگان به اسلام به دوبرابر رسيد. [طبقات ابن سعد، ج 1، ص 307.]

مسلمانان كه تا آن روز در موضع دفاعى بودند، از آن پس، موضع تهاجمى اتّخاذ كردند.رسول خدا استراتژى نظامى آينده را با اين جمله روشن ساخت:

اَلانَ نَغزُوهم وَ لاَيغزُونَا؛ [بحارالانوار، ج 2، ص 209.]

از اين پس ما بدانان هجوم مى‏بريم نه آنان به ما.

فتح مكه

مكه، پايگاه مشركان قريش بود كه در آن‏جا براى فروپاشى اسلام برنامه‏ريزى مى‏كردند؛تجاوزهاى نظامى، تحريم اقتصادى، تبليغات و… را تدارك مى‏ديدند و به حريم حكومت‏اسلامى و مقدسات مسلمانان حمله مى‏بردند.

پيامبر اكرم(ص) در دهم ماه مبارك رمضان سال هشتم هجرى، با ده هزار رزمنده، به سوى‏مكّه حركت كرد. و با توجه به اصل غافلگيرى، تدابير امنيتى و حفاظتى شديدى به كار گرفت.

آن حضرت براى ورود به مكه، سپاه اسلام را به چهار گروه تقسيم كرد و از چهار سوى مكه،راه‏هاى ورود را به آنان نشان داد و تأكيد فرمود: »جز با كسى كه با شما بجنگد، نجنگيد.«لشكريان از مسيرهاى تعيين شده وارد مكه شدند و جز يك درگيرى مختصر در يكى از مسيرها،بدون جنگ و درگيرى، مكه را فتح كردند. [مغازى، ج 2، ص 825.]

مكيان، به ويژه سران قريش، وحشت‏زده در انتظار پايان كار بودند و با توجه به پرونده سياه‏خود و جناياتى كه در مدت بيست سال مرتكب شده بودند،مرگ را درپيش چشم خودمى‏ديدند.پيامبر(ص) با كمك امام على(ع) به پاكسازى كعبه و مسجدالحرام از بت‏ها پرداخت.آن‏گاه كنار كعبه ايستاد و خطاب به مردم مكه فرمود: »چه مى‏گوييد و چه گمان داريد؟«

همه فرياد زدند: »خير و نيكى! و گمانى جز نيكى نداريم.«

پيامبر فرمود:

… اِذهبوا و انتم الطلقاء [تاريخ طبرى، ج 3، ص 61.] ؛ برويد كه همه آزاديد.

عفو عمومى و گذشت بزرگوارانه رسول خدا باعث شد تا مردم مكه گروه گروه نزد آن‏حضرت آيند و مسلمان شوند. [ر.ك: سوره نصر.]  اين بخشش بزرگوارانه، به ويژه براى سران قريش غيرمنتظره‏بود. سرانجام با فتح مكّه، جبهه قريش براى هميشه سقوط كرد و توطئه‏ها و جنگ افروزى‏هايشان‏پايان يافت.

دوم: جبهه يهود

يهوديان با كوچ از سرزمين شام و فلسطين به سرزمين پهناور حجاز، بخشى از آن را به خوداختصاص دادند و به لحاظ آن كه اهل كتاب بودند و افراد باسواد ميانشان كم نبود، بر اعراب‏برترى فرهنگى يافته بودند. از نظر اقتصادى نيز وضعشان بهتر بود. [ر.ك: اليهود فى القرآن، عفيف عبدالفتاح طياره، ص 15 14.]

گرچه يهوديان ساكن مدينه، نقش به سزايى در شناساندن پيامبر به اعراب مدينه داشتند -زيرا مى‏پنداشتند كه آن پيامبر از ميان بنى‏اسرائيل و يهود خواهد بود و به وسيله او بر اعراب‏پيروز خواهند شد – اما هنگامى كه رسول خدا(ص)، اسلام را برآنان عرضه داشت، به خاطرنژادپرستى و به بهانه‏هاى واهى از پذيرش اسلام سر باز زدند و بناى مخالفت گذاشتند. [ر.ك: نساء 4، آيه 153؛ آل عمران 3، آيه 183.] زيرااسلام را با منافع دنيوى و اهداف سلطه طلبانه خود در تضاد مى‏ديدند.

يهوديان نه تنها اسلام را نپذيرفتند، بلكه به دشمنانى كينه‏توز تبديل شدند كه از هيچ توطئه وخيانت و جنايتى عليه پيامبر و مسلمانان دريغ نمى‏ورزيدند.

با اين كه رسول خدا(ص) با امضاى قراردادى، آنان را در عقايدشان آزاد گذاشته و زمينه‏بهره‏مندى از حقوق و زندگى مسالمت‏آميز را در كنار مسلمانان برايشان فراهم ساخته بود و به‏مسلمانان نيز سفارش كرده بود كه در پيمان خود با يهوديان وفادار بمانند [ر.ك: سيره ابن هشام، ج 2، ص 150 – 147.] ، ولى آنان پيمان راشكستند و براى از ميان بردن پيامبر خدا و دين اسلام نقشه‏ها كشيدند. يهوديان با خوى‏نژادپرستى و دنيادوستى، براى خود ارزشى بالاتر از ديگران قائل بودند.

خيانت و كارشكنى يهوديان

يهوديان از روى حسادت و كينه توزى درونى نمى‏توانستند رشد و بالندگى اسلام را ببينند. ازاين رو، دشمنى و خيانت‏هاى خود را آشكارا عليه اسلام آغاز كردند. مهم‏ترين توطئه‏ها وكارشكنى‏هاى ايشان عبارت بود از:

1. جاسوسى: يهوديان مقيم مدينه، اخبار مسلمانان را براى هم‏پيمانان خود در خارج مدينه‏مى‏فرستادند. [ر.ك: مائده59، آيه 41.]

2. القاى شك و ترديد: يهوديان، دين اسلام را به مسخره و بازيچه مى‏گرفتند. بدين‏سان كه بايكديگر قرار مى‏گذاشتند در آغاز روز به اسلام ايمان آورند و پايان روز از آن برگردند و چنين‏القا كنند كه اسلام دين حقيقى و آسمانى نيست. [آن عمران 3، آيه 72.]

3. اختلاف‏انگيزى: از ديگر توطئه‏هاى يهوديان، ايجاد اختلاف و احياى كينه‏هاى فراموش‏شده دوران جاهليت ميان مسلمانان بود. [همان، آيه 99.]

4. تبليغات زهرآگين عليه اسلام و كتمان حق. [همان، آيه 78.]

5. پايبند نبودن به قراردادها و پيمان‏ها.

6. توطئه نظامى: يهوديان، افزون بر نقشه قتل رسول خدا – كه منجر به غزوه بنى‏نضير شد -در آتش افروزى جنگ احد و احزاب نيز دست داشتند و آن همه خسارت مادّى و معنوى را به‏مسلمانان وارد ساختند.

بروز اين خيانت‏ها و توطئه‏ها از قومى لجوج، كينه توز و نژادپرست در قلمرو حكومت‏اسلامى، براى پيامبر(ص) بسيار ناگوار بود. پس ضرورى دانست تا جامعه مدينه و جزيرةالعرب‏را از اين عناصر فاسد پاك سازد و كانون‏هاى فتنه را برچيند.

جنگ با يهوديان، به معناى دشمنى اسلام با يهود نبود – برخلاف آنچه برخى از دشمنان‏اسلام تبليغ كرده‏اند – بلكه جنگ با عوامل فساد و جنايت و خيانت‏كار بود كه آرامش و آسايش‏جامعه را برهم زده و براى هيچ كس و هيچ قانون و آيينى، ارزش و احترامى قائل نبودند. امروزغدّه سرطانى صهيونيسم با همان ويژگى‏ها در خاورميانه وجود دارد و براى مقابله با اسلام ومسلمانان از هيچ جنايتى دريغ نمى‏ورزد.

ويژگى‏هاى نظامى يهود

نبرد با يهود به لحاظ ويژگى‏هاى نظامى آنان، از نبردهاى ديگر متمايز بود. مهم‏ترين اين‏ويژگى‏ها عبارت بود از:

1. ساختمان‏هاى يهوديان، در نقاط مرتفع بنا شده و به شكل پناهگاه، سنگر و دژهاى نفوذناپذيرساخته شده بودند؛ كه با كسب برترى نظامى، امكان ديد و تير از طرف مقابل گرفته مى‏شد.

2. آنان، با حفر چاه‏هاى آب و ذخيره‏سازى مواد غذايى و سلاح و تجهيزات جنگى، در ميان‏دژها، مى‏توانستند براى مدتى طولانى مقاومت كنند.

3. يهوديان، از سلاح‏هاى جديد – مانند منجنيق – كه در جامعه آن روز يافت نمى‏شد،بهره‏مند بودند.

4. از نيروهاى رزمى آموزش ديده، با استعدادهاى بالا، بهره‏مند بودند و با تداوم آموزش‏نظامى بر حفظ آمادگى خويش مى‏كوشيدند. [ر.ك: مغازى، ج 2، ص 637.]

اين همه، يهوديان را مغرور ساخته بود و هيچ‏گاه گمان نمى‏بردند مغلوب مسلمانان شوند. به‏مانند ارتش صهيونيسم كه هيچگاه فكر نمى‏كرد، زمين خورده حزب اللَّه لبنان شود.

ويژگى‏هاى لشكر اسلام

گرچه يهوديان با ويژگى‏هاى مذكور، به ظاهر در موضعى برتر بودند، سپاه اسلام نيز داراى‏ويژگى‏هايى بود كه آنان را براى رسيدن به پيروزى‏هاى بزرگ هدايت مى‏كرد. اين ويژگى‏هاعبارت بودند از:

1. فرماندهى بى نظير پيامبر اكرم(ص)؛

2. فداكارى و ايثار اميرمؤمنان(ع)، كه نامش لرزه به اندام دشمنان اسلام و يهوديان‏مى‏انداخت؛

3. محاصره مواضع و سنگرهاى دشمن كه تمامى كمك‏ها، پشتيبانى و امدادرسانى را به طوركامل از آنان باز مى‏ستاند؛ [همان.]

4. هجوم ناحيه‏اى و فتح موضعى سنگرهاى دشمن؛

5. استفاده از جنگ روانى؛

6. ايجاد شكاف ميان نيروهاى يهود و قطع ارتباط كامل آن‏ها؛

7. تقويت روح معنويت نيروهاى اسلام؛

8. استفاده از اصل غافلگيرى و تهاجم؛

9. امداد غيبى؛

وجود اين ويژگى‏ها موجب شد كه مواضع يهوديان در غزوه بنى‏قينقاع، بنى نضير، بنى‏قريظه‏و خيبر، پى‏درپى به تصرف نيروهاى اسلام درآيد.

غزوه بنى قينقاع

طايفه بنى‏قينقاع كه در حومه مدينه زندگى مى‏كردند، نخستين گروهى بودند كه پيمان خويش بامسلمانان را نقض كردند. [سيره ابن هشام، ج 3، ص 51.]  آنها با ريختن حرمت زنى مسلمان و كشتن مردى مسلمان؛ [فروغ ابديت، ج 1، ص 336.] و نشراشعار توهين‏آميز و همكارى با قريش، آشكارا به دشمنى با اسلام پرداختند.

پيامبر(ص) براى اتمام حجّت ميان آنان رفت و به اسلام دعوتشان كرد. آنگاه ايشان را ازسرنوشت قريش در جنگ بدر آگاه كرد؛ اما آنان گستاخانه در مقابل پيامر، چنين پاسخ دادند:»ما داراى دانش نظامى هستيم و چون اعراب نيستيم كه در جنگ شكستشان دادى.«

پيامبر در برابر آن گستاخى‏ها، خشم خود را فرو برد و به حال خود رهايشان كرد؛ ولى آنان‏دست از فتنه‏گرى برنداشتند و در بازار زرگرها حرمت زن مسلمانى را ريختند و مسلمانى را كه‏به دفاع برخاسته بود، به شهادت رساندند. درپى اين فتنه‏گرى، رسول خدا در پانزدهم شوال‏سال دوم هجرى، دژ بنى قينقاع را محاصره كرد. سرانجام پس از 15 روز محاصره، يهوديان‏تسليم شدند. با اصرار عبداللَّه‏بن‏ابى (رهبر منافقان)، پيامبر(ص) از كشتن آنان درگذشت و آنان‏را به شام تبعيد كرد. اموالشان نيز پس از تخميس ميان مسلمانان تقسيم شد. [سيره ابن هشام، ج 3، ص 50، مغازى واقدى، ج 1، ص 176.]

غزوه بنى‏نضير

پس از جنگ احد، يهود بنى‏نضير، كه ايشان نيز در حومه مدينه مى‏زيستند، در خيانت به پيامبردرنگ نكرده، پيمان خود را با مسلمانان شكستند. آنان گستاخانه نقشه قتل رسول خدا راچيدند. پيامبر به آنان پيام فرستاد كه ظرف ده روز بايد مدينه را ترك كنيد. ولى حىّ‏بن‏اخطب‏رئيس قبيله بنى‏نضير كه به پشتيبانى منافقان و يهود بنى‏قريظه دل خوش داشت، جواب داد: »مانمى‏رويم، هركارى مى‏خواهى بكن.«

اين نشان داد كه دشمنان خطرناكى در كنار حكومت اسلامى لانه كرده‏اند. رسول خدا درربيع‏الاول سال چهارم، دژ آنان را محاصره كرد. محاصره شش روز طول كشيد. سپس براى‏تسليم كردنشان، به اذن خدا، دستور داد تا برخى از نخل‏هاى آنان را ببرند. [مَا قَطَعْتُم مِن لِينَةٍ أَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيُخْزِيَ الْفَاسِقِينَ]  سرانجام دژ ايشان‏سقوط كرد و تسليم شدند. پيامبر خدا(ص) به آنان اجازه داد تا غير از سلاح، هراندازه از اموال‏غيرمنقول خود را كه مى‏توانند با خود ببرند. [ر.ك: سيره ابن هشام، ج 2، ص 72.]

غزوه بنى قريظه

پس از جنگ خندق، پيامبر مأموريت يافت تا به سوى طايفه بنى‏قريظه بشتابد. بنى‏قريظه به رغم‏رفق و محبت رسول خدا، پيمان عدم همكارى با دشمنان وى را شكستند و در جنگ خندق به‏يارى احزاب شتافتند. از اين‏رو، پيامبر، دژ آنان را محاصره كرد و پس از مدتى رضايت داد كه‏سعدبن‏معاذ، هم پيمان سابق آنان، درباره آنها قضاوت كند. او نيز رأى داد تا مردانشان كشته،اموالشان مصادره و زنان و فرزندانشان اسير شوند. پيامبر فرمود: »سعد به حكم خدا قضاوت‏كرد.« و بدين ترتيب مدينه از وجود آخرين طايفه يهود، عناصر خائن و ستون پنجم پاك‏سازى شد. [ر.ك: مغازى، ج 2، ص 512 – 510.]

جنگ خيبر [خيبر در 32 فرسنگى شمال مدينه قرار دارد.]

گرچه به بركت صلح حديبيه، پيامبر از ناحيه مشركان، براى مدتى، خاطرى آسوده يافته بود، اماكانون فتنه يهوديان (خيبر) همچنان در قلب جزيرةالعرب پابرجا بود. با كينه‏اى كه يهوديان ازپيامبر و دين اسلام داشتند و به كينه شكست‏هايى كه خورده بودند، براى حكومت اسلامى وگسترش اسلام خطرى بزرگ و مانعى سخت به حساب مى‏آمدند. با گردآمدن يهوديان در خيبر وبرخوردارى از دژهاى استوار و آماده داشتن ده هزار [مغازى، ج 2، ص 637.] – و به قولى بيست هزار [تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 56.] – نفر باتجهيزات نظامى، بيم آن مى‏رفت كه به سوى مدينه حركت و به حريم حكومت اسلامى تجاوزكنند. از سويى ديگر، يهوديان با دولت‏هاى بزرگ آن روز روابطى محكم داشتند و هرلحظه‏ممكن بود به تحريك آنان، عليه اسلام برخيزند. [فروغ ابديت، ج 2، ص 639 – 638.]

همچنين صلح حديبيه اين توهّم را در يهوديان پديدآورده بود كه اين پيمان از روى ضعف‏مسلمانان بوده و همين مى‏تواند زمينه‏اى باشد براى حمله به آنان.

تاكتيك‏هاى رسول خدا(ص)

1. رسول گرامى(ص) در سال هفتم هجرى با سپاهى به استعداد هزار و ششصد نفر، شبانه راه‏هاى‏امدادى و كمكى يهوديان را بست و مانع پيوستن طايفه غطفان (هم پيمان با خيبريان) به آنان شد.

2. اصل غافلگيرى نيز در پيروزى و غلبه مسلمانان حائز اهميّت بود. لشكر اسلام شبانه‏دژهاى محكم يهود را محاصره كرد. صبح هنگام كه اهالى خيبر با بيل و زنبيل به سوى مزارع‏خود حركت كردند، ناگاه چشمشان به سپاه اسلام افتاد. پس با ترس به قلعه‏هاى خود گريخته،فرياد زدند: »محمد به جنگ ما آمده است.« [مغازى، ج 2، ص 642.]

3. فتح تدريجى دژهاى هفتگانه از ديگر تدابير نظامى پيامبر بود. يهوديان داراى هفت دژبودند كه عبارت بود از: ناعم، قموص، كتيبه، نطاة، شق، وطيح و سلالم كه با هم فاصله داشتند.سپاه اسلام روزها به دژها يورش مى‏بردند و شب‏ها به اردوگاه برمى گشتند. تا جايى كه با قطع‏ارتباط يك دژ با دژهاى ديگر، آن را فتح مى‏كردند. [بحارالانوار، ج 21، ص 5.]

4. فرماندهى مهم‏ترين دژ با شخصى به نام مرحب بود. جنگجويان يهودى، از بالاى برجك‏ها، به‏شدت مسلمانان راتيرباران مى‏كردند و خندقى در اطراف دژ حفر كرده بودند كه فتح دژ رامشكل مى‏نمود. سه فرمانده مسلمان، در سه روز متوالى، با ضدّحمله يهوديان عقب نشينى‏كردند و كارى از پيش نبردند. روز بعد، پيامبر(ص) پرچم را به على(ع) سپرد. [همان، ص 28.]  اميرمؤمنان(ع)در پيشاپيش سپاه به دژ حمله كرد و عده‏اى را به خاك افكند. مرحب، خشمگين از دژ بيرون‏جست. وقتى نام حيدر را شنيد، ترسى در وجودش نشست. آن حضرت او را نيز به خاك افكند.

جنگجويان يهود، وحشت زده، داخل دژ رفتند و درِ [در خيبر از سنگ بود و چنان سنگين بود كه بيست نفر و به قولى چهل نفر يا هفتاد نفر توان جابه‏جايى‏اش رانداشتند]  آن را بستند. اميرمؤمنان(ع) آن را ازجاى بكند و پشت سر خود انداخت. [سيره ابن هشام، ج 3، ص 349؛ بحارالانوار، ج 21، ص 26.]  حضرت، خود درباره اين عمل اعجازآميز مى‏فرمايد:

 من هرگز آن ]در[ را با نيروى بشرى از جا نكندم، بلكه با قدرت الهى اين كار را انجام دادم. [پيامبر پرده از اين اعجاز برداشت و فرمود: چهل فرشته، على را در اين كار كمك كردند]

سرانجام، خيبر (كانون فتنه و فساد) نيز فتح شد و به دست مسلمانان افتاد و يهوديان با نود وسه كشته تسليم شدند. با اين كه پيامبر مى‏توانست همه آن خيانت كاران را بكشد يا تبعيد كند وپس از مصادره اموالشان، زنان و فرزندانشان را نيز به اسيرى بگيرد، با نهايت بزرگوارى از آنان‏درگذشت و اجازه داد كه در سرزمين خود بمانند و در انجام شعائر دينى خود آزاد باشند؛ به‏شرط آن كه از درآمد خود به حكومت اسلامى جزيه (ماليات) پرداخت كنند. [ر.ك: سيره ابن كثير، ج 3، ص 375؛ مغازى واقدى، ج 2، ص 700.]

پس از فتح خيبر، پيامبر(ص) گروهى را به فرماندهى على(ع) به سوى فدك اعزام كرد تاسرنوشت يهوديان آن جا را مشخص كند؛ يا اسلام آورند، يا جزيه بپردازند و يا آماده جنگ‏شوند. آنان با دريافت خبر شكست يهوديان خيبر، تن به مصالحه و پرداخت جزيه دادند وپيامبر(ص) پذيرفت. [بحارالانوار، ج 21، ص 23.]

همچنين يهوديان »وادى القرى« و »تيما« تسليم شدند و تن به پرداخت جزيه دادند. بدين‏وسيله تمام سنگرهاى يهوديان در سرزمين حجاز فتح شد و مسلمانان براى هميشه از شرّ وتوطئه يهوديان آسوده شدند.

سوم: جبهه قبايل عرب

ديگر قبايل عرب كه با مسلمانان دشمنى مى‏كردند، جدا از همكارى‏هايى كه با قريش و يهود درجنگ‏ها داشتند، هم‏زمان جبهه‏اى عليه پيامبر گشودند. آنها با گردآورى نيرو، قصد تهاجم به‏مدينه را داشتند و در گوشه و كنار جزيرةالعرب نيز دست به كارهايى مى‏زدند و به كسانى كه‏مردم را به اسلام دعوت مى‏كردند، يورش مى‏بردند و آنان را به قتل مى‏رساندند. از جمله قبايلى‏كه در اين جبهه فعال بودند، مى‏توان به بنى‏لحيان، بنى‏سُليم، بنى‏ثعلبه، غطفان، بنى‏مصطلق،قضاعه اشاره كرد. با پيروزى مسلمانان در حنين، بنى‏مصطلق و…، مشكلاتِ اين جبهه نيز پايان‏يافت و رسول خدا(ص) براى هميشه از جانب اعراب آسوده خاطر شد.

چهارم: جبهه روم

شبه جزيره عربستان، چون نگينى در محاصره دو امپراتورى ايران و روم بود. هردو امپراتورى،منافع و مستعمراتى در اين سرزمين داشتند.

روم به دليل پيروزى‏هايى كه بر امپراتورى ايران داشت، [ر.ك: روم 30، آيه 1.] بسيار احساس غرور مى‏كرد ومى‏كوشيد تا با حفظ اين غرور، بر قلمرو و نفوذ مسيحيت در شبه جزيره عربستان بيفزايد. افزون‏بر اين، پيروزى‏هاى اسلام در جزيرةالعرب، موجب هراس دولت روم شده بود. از اين رو،مى‏خواست تا با درهم كوبيدن مواضع مسلمانان، هرگونه خطر احتمالى را از خود دور كند.

مسلمانان در اين جبهه، سه نبرد (موته، تبوك و جيش‏اسامه) داشتند كه سرانجام به پيروزى‏انجاميد. اين نبردها عبارتند از:

غزوه موته

نخستين برخورد مسلّحانه مسلمانان با سپاه روم، در سال هشتم هجرى رخ داد. پس از كشته‏شدن سفير پيامبر(ص) به دست حاكم موته (در مرز شام) [مغازى واقدى، ج 2، ص 755.] ، شانزده مبلّغ اسلام نيز به دست مردم‏آن سرزمين به شهادت رسيدند. پيامبر تصميم گرفت تا در پاسخ به اين جنايات و رفتار جاهلانه‏امپراتورى روم عكس‏العمل نشان دهد. پس ضمن نمايش قدرت لشكر اسلام و آزمودنِ توان‏نظامى دشمن، لشكرى به اين ناحيه اعزام كرد. لشكر اسلام، با قشون صدهزارنفرى روم روبه‏روشد. گرچه لشكر اسلام پس از شهادت سه فرمانده (جعفربن‏ابى طالب، زيدبن‏حارثه و عبداللَّه‏بن‏رواحه) و جمعى از سپاهيان، ناچار به عقب نشينى شد، امّا آثار و بركات سياسى – تبليغى بزرگى‏براى مسلمانان فراهم گشت.

اولاً در آن روزگار – كه هيچ سپاهى جسارت مقابله با امپراتورى روم و ايران را نداشت -مسلمانان طلسم قدرت پوشالى آنان را شكستند و شكوه ابرقدرتى چون روم را از ميان بردند.

ثانياً به ابرقدرت‏ها فهماندند كه دوران ابرقدرتى به سرآمده است و با ظهور اسلام، قدرت‏سومى در جهان در حال پديد آمدن است. [سيره‏ابن هشام، ج 4، ص 20 – 15؛ مغازى واقدى، ج 2، ص 765 – 752.]

جنگ تبوك [تبوك به فاصله 778كيلومترى در شمال شرقى مدينه قرار دارد.]

رسول خدا خبر يافت كه هِرقل، امپراتور روم، به قصد تعرّض و تجاوز به قلمرو حكومت‏اسلامى، سپاهى بزرگ فراهم آورده و مرزنشينان را نيز با خود همراه كرده است. [مغازى، ج 3، ص 990.] پيامبر،فرمان بسيج عمومى را صادر كرد. گرماى سوزان تابستان، تنگ‏دستى مردم، دورى جبهه،انبوهى سپاه روم و خاطره تلخ شكست موته مشكلاتى نبود كه بتواند عزم راسخ رسول‏اكرم(ص) را متزلزل كند. پس با سى هزار نفر عازم جبهه نبرد با روميان شد. آن حضرت براى‏دفع خطر منافقان، على(ع) را به عنوان جانشين خود در مدينه نصب فرمود تا تحركات منافقان‏را زيرنظر داشته باشد. [ر.ك: مغازى، ج 3، ص 996.]

هدف از اين لشكركشى، پاسخ به تعرّض دشمن، خونخواهى شهيدان موته، تعرّض به امپراتورى‏روم و هم‏پيمانانش بود. خبر حركت لشكر اسلام و استعداد و دلاورى‏هاى آنان، موجب شد روميان به‏سوى شمال عقب نشينى كرده و از رويارويى با سپاه اسلام پرهيز نمايد. [پيامبر و آيين نبرد، ص 483.]  پيامبر(ص) پانزده تابيست روز در تبوك ماند و سرانجام با اعزام گروه‏هايى به نقاط مرزنشين و بستن پيمان عدم‏تعرّض و گرفتن قرارداد جزيه، پيروزمندانه به مدينه بازگشت. [ر.ك: فروغ ابديت، ج 2، ص 784 – 783.]

مهم‏ترين ثمرات جنگ تبوك را مى‏توان به صورت ذيل برشمرد:

1. بازگشت فاتحانه و قدرتمندانه لشكر اسلام؛

2. امنيّت يافتن نوار مرزى حكومت اسلامى؛

3. آمادگى امت اسلامى در هر شرايطى براى مقابله با دشمنان اسلام؛

4. روشن شدن چهره منافقان، كه بخش قابل توجّهى از آيات 42 تا 110 سوره توبه به اين‏موضوع پرداخته است.

جنگ اسامةبن زيد

فشار بر روميان ادامه يافت و پيامبر اكرم براى پايان دادن به تحريكات امپراتورى روم، لشكرى‏به فرماندهى اسامةبن‏زيد آماده كرد. [سيره حلبى، ج 3، ص 207؛ مغازى، ج 3، ص 1117.]

گرچه به دليل رحلت رسول خدا(ص) و تخلّف برخى مسلمانان از لشكر اسامه، وقفه‏اى درنبرد پيش آمد؛ ولى مسلمانان در زمان خلافت ابوبكر، به جبهه روميان حمله بردند و برآنان‏پيروز شدند. اين نخستين پيروزى مسلّحانه و خونين پس از جنگ تبوك بود كه راه را براى‏فتوحات بعدى بازكرد. [مغازى، ج 3، ص 1124 – 1091؛ ر.ك: مديريت نظامى در نبردهاى پيامبر]

پنجم: جبهه منافقان

جبهه ديگرى كه پيامبر(ص) از همان آغاز حكومت اسلامى با آن درگير بود و بيش از هرجبهه‏اى مسلمانان را به خود مشغول مى‏كرد، جبهه منافقان بود. كارشكنى، شايعه پراكنى،جاسوسى، خرابكارى، سرپيچى از فرمان پيامبر، تخلف از جنگ، همكارى با دشمنان اسلام ونقشه كشتن رسول خدا(ص) از اعمال بارز اين انسان‏هاى دوچهره بود. در قرآن آياتى كه درمورد افشاگرى ماهيت و عملكرد منافقان نازل شده، بيشترينِ آيات را به خود اختصاص داده ويك سوره به اين نام آمده است.

منافقان در جنگ احد به اميد تضعيف لشكر اسلام، از ميانه راه به مدينه بازگشتند. در جنگ‏خندق، با شايعات، به تضعيف روحيه مسلمانان پرداختند و جبهه احزاب را تقويت كردند.بيشترين خيانت منافقان در جنگ تبوك نمودار شد كه تصميم به قتل پيامبر گرفته بودند. ازاين‏رو، خداوند به پيامبرش دستور مى‏دهد:

يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ؛ (توبه: 73)

اى پيامبر! با كافران و منافقان جهاد كن و بر آنان سخت‏گير؛ جايگاهشان دوزخ است و چه بدسرنوشتى دارند.

پيامبر(ص) در اقدامى بى سابقه، در برخورد با منافقان، دستور داد تا پايگاه آنان را كه براى‏ردّ هرگونه اتّهام، به عنوان مسجد ساخته بودند، به آتش بكشند و آن را محلّ زباله قرار دهند؛ و باحاضر نشدن در دفن و كفن و نماز آنان، كفر و فسق منافقان را براى همگان آشكار ساخت. [ر.ك: توبه 9، آيه 84.]