دریا درقرآن وروایات

خلاصه  

دریا این پدیده زیبای ترسناک در نظام آفرینش از جایگاه ویژه و اسرار فراوانی برخوردار است وپیامبر خدا (ص) فرمود : پیرامون دریاها بحث کنید .   

مقاله حاضر که در هشت فصل سازماندهی شده  در صدد بررسی و تحلیل و تبیین دریا ودریانوردی از منظر قرآن و روایات می باشد .. جایگاه و شگفتی های دریا ، دریا در تسخیر انسان ، دریا مظهر تجلی فطرت آدمی و خداباوری ، جایگاه نبرد دریایی و فضلیت شهادت در دریا ، بهداشت دریا ، دعا در سفر دریایی ، دریا درتمثیل ها و سرانجام دریاها .

دریا نخستین مخلوق آفرینش است که خداوند خشکی را بر امواج آن قرار داد . دریا ها 71% کره زمین را می پوشاند . که این نسبت 71% آب و 29% خشکی در قرآن به عنوان معجزه ذکر شده است .

دریا پر از شگفتی و اسرار است . «یا من فی البحار عجائبه » .از موجودات ذره بینی گرفته تا موجودات غول پیکر و تسبیح دریاها ، جزر و مد  آن ها ، آب شور و شیرین کنار هم ، امواج دریا ها و … نمونه ی کوچکی از اسراری هستندکه  برای بشر شناخته ناشناخته هستند .

خداوند دریا را در تسخیر انسان قرار داد تا به منبع تمام نشدنی مواد غذایی رایگان دست یابد واز زیور های گران قیمت و انرژی نهفته در دل دریاها برای بهبود اقتصاد خود بهره بگیرد . از ارزان ترین راههای دریایی برای حمل و نقل کالا و انسان استفاده کند .

دریا و دریا نوردی از آیات الهی شمرده شده است . لذا بستر مناسبی برای تجلی فطرت خدا جوی آدمی و خدا باوری به شمار می آید . در آموزه های دینی، دریا از لشکریان خدا به شمار آمده و پاداش نبرد در دریا به دلیل مشکلات آن ،چند برابر خشکی محاسبه می شود و شهادت در دریا از فضیلت بالاتری برخوردار است.

بهداشت دریا قابل توجه است . در قرآن فساد دریاها و مشکلات زیست محیطی به اعمال و رفتار انسان ها نسبت داده شده است . گناه و لاابالی گری آدم ها موجب فساد دریا می شود . وظیفه انسان در قبال نعمت دریا ، حفظ بهداشت وشکر گذاری است .

دیا محور تمثیل و تشبیه است . بسیاری از معارف به دریا تشبیه شده است .

و در پایان سرانجام دریاها در آستانه قیامت به آتشی تبدیل شده و شعله ور می شوند و این چنین پایان می پذیرند.

چکیده   

به « دریا و دریا نوردی » در آموزه های دینی ، توجه خاصی شده است . حدود 77 آیه پیرامون دریا و کشتی نازل شده و همچنین دهها روایت از اسرار و شگفتی ها ، منافع و ذخایر و … دریاها سخن به میان آورده است .

پیامبر (ص) فرمود: شگفتی های آفرینش در دریاها ست . و همچنین فرمود: از دریا سخن بگویید .   

خداوند این پدیده پر اسرار را در تسخیر انسان قرار داد تا با بهره گیری از آن ، نیازمندی ها خود را در عرصه اقتصادی ، تغذیه ای ، حمل و نقل و … تأمین کند. دریا به عنوان نشانه ای از آیات الهی شمرده شده و در بیدار کردن فطرت خفته آدمی نقش بسزایی دارد . دریا از لشکریان حق است و خداوند به مجاهدان در نبرد دریایی پاداشی افزون در نظر گرفته است . نقش دریا در معارف الهی و ارتقاء معنوی و انگیزش دهی بسیار بالاست . انسان ها وظیفه دارند در بهداشت دریا بکوشند و با رفتار خود موجب فساد آن نگردند.

پژوهش حاضر در هشت بخش تنظیم یافته ودر پی تبیین دریا ودریا نوردی از منظر آموزه های دینی است.

کلید واژه ها : دریا ، کشتی ، حمل و نقل ، تسخیر، نبرد دریایی ، شهید دریا، بهداشت .

مقدمه :

دریا ، این پدیده زیبای ترسناک ، اعجاب انگیزترین آفرینش دست قدرتمند پروردگار است، که با تمام نعمت ها و دارائی هایش در تسخیر و اختیار انسان ها قرار گرفته است.

دریا دو روی متضاد دارد . یک روی آن زیبا ، لذت بخش ،آرامش دهنده و فرح آفرین است . آنگاه که نسیم از موج های آرام دریا می وزد ، رنگ آبی وسبز فام آب دریاکران تا کران چشم را خیره می کند و صدای آرامش بخش آب و مرغان دریایی گوش را نوازش می دهد.چه لذتی بهتراز این؟  وَ جَرَيْنَ بهِِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُواْ بهَِا (یونس : 22) .

روی دیگر دریا ترسناک ، وحشت آفرین ، خشمگین و بی رحم است. آنگاه که موج های کوه آسا ، غرش کنان به پیش می آیند، ظلمت و تاریکی ،رگ قلب آدمی را پاره می کند. أَوْ كَظُلُمَاتٍ فىِ بحَْرٍ لُّجِّىٍ‏ّ يَغْشَئهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سحََابٌ  ظُلُمَاتُ  بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَئهَا (نور : 40)

ظلمتی است در دریایی ژرف ، موج بر فراز موج آن را در برگرفته ، ابری تاریک بر فراز آن ، ظلمتی پشت ظلمت ، آن گونه که حتی ممکن نیست دست خود را ببینید.

دریا با داشتن نفاط استراتژیکی و سوق الجیشی ، ذخایر تمام نشدنی انرژی و مواد غذایی و صنعتی و … از عوامل قدرت کشور ساحل نشین محسوب می شود و در توان مندی آن کشور در مسائل سیاسی ، نظامی ، اقتصادی ، تجاری و … نقش بسزایی ایفاد می نماید .

دریا هزاران رمز و راز دارد . بویش ، رنگش ، سکوتش ، نغمه گوش نوازش ، غرشش، موجش ، خروشش ، خشمش ، ظلمتش ، نعمت های بیکران شناخته شده و ناشناخته اش و … همه از شگفتی ها و اسرار آن حکایت دارد که جز خداوند کسی به آن آگاه نیست.

به همین جهت ، قرآن کریم در آیات بیشماری و همچنین دهها روایت از معصومین علیهم السلام ، انسان ها را به مطالعه پیرامون دریا تشویق می نماید.

از رسول گرامی (ص) روایت شده که فرمود : حدثوا عن البحر و لا حرج[1] پیرامون دریا سخن بگویید و بحث کنید ، حرجی نیست .

در روایتی از حضرتش ، نگاه به دریا عبادت شمرده شده است . فرمود : نگاه به سه چیز عبادت است : نگاه به چهره پدر و مادر ، قرآن کریم و دریا . [2]

با این بیان ، ضرورت دریافت رهنمودهای آموزه های دینی پیرامون دریا و دریا نوردی و کارکرد و اسرار آن بر کسی پوشیده نیست . بویژه که موضوع دریا و دریانوردی از منظر قرآن و روایات (لسان وحی ) با نگاهی جامع و کاربردی کمتر مورد توجه پژوهشگران در این عرصه قرار گرفته است.

پژوهش حاضر با این هدف مهندسی شده که با مطالعه آموزه های دینی پیرامون دریا و دریانوردی بویژه جایگاه نبرد دریایی و مسائل پیرامون آن ، نیروی دریایی را از یک پشتیبانی دینی و معنوی برخوردار سازد . یک نیرو آنگاه که بداند در پشت مأموریت او ، رهنمودهای دینی (قرآن و پیامبر ) خوابیده ، با آرامش خاطر بیشتر و انگیزش برتری دل به دریا می زند. در این راستا 77 آیه نورانی مربوط به دریا و برخی آیات مرتبط و دهها روایت مربوط به موضوع دریا ، مورد کنکاش و پژوهش قرار گرفته و به شیوه تحلیل و توصیف اسنادی به رشته تحریر در آمده است.

سؤال اصلی این پژوهش : جایگاه و کارکرد دریا و دریا نوردی بویژه نبرد دریایی در آموزه های دینی (قرآن و روایات ) چیست ؟

سؤالات فرعی :

1. دریا در نظام آفرینش از چه جایگاه و شگفتی برخوردار است ؟
2. خداوند دریا و دریا نوردی را در تسخیر انسان قرار داد ، چرایی و چگونگی ؟
3. نقش دریا در ظهور فطرت الهی و خداباوری چیست؟
4. جهاد و دفاع و شهادت در عرصه دریا ، از چه جایگاهی برخوردار است؟
5. انسان ها در قبال بهداشت دریا چه وظیفه ای دارند؟
6. پایان دریا ها چگونه است ؟

دو نکته:

1. مراد از دریا اعم از دریا های بزرگ و کوچک و دریا چه ها و اقیانوس ها است .
2. پژوهش فوق افزون بر گنجایش یک مقاله با فرصت محدود است ولی از باب

آب دریا را اگر نتوان چشید            هم به قدر تشنگی باید چشید

1. جایگاه و شگفتی های دریا در نظام آفرینش

دریا ، در نظام آفرینش از جایگاه والایی برخوردار است . در عظمتش همین بس که خداوند 77 آیه در ارتباط مستقیم با دریا نازل کرده و همچنین دردو آیه به دریا و کشتی سوگند یاد کرده است . وَ الْبَحْرِ المَْسْجُور (طور : 6) سوگند به دریای پر آب و برافروخته  . فَالجَْارِيَاتِ يُسْرًا ( ذاریات : 3) پس سوگند به کشتی که به آسانی به روی آب روان است.

1/1 . معنا یابی دریا

دریا ، ترجمه و برگردان واژه « بحر » و «یم » است . واژه « بحر » با مشتقاتش 42 بار و کلمه « یم » 8 بار در قرآن آمده است.

«بحر» در اصل به معنای هر چیز فراخ و گسترده و پهناور است . دریانیز به جهت گستردگی و وسعتش ، «بحر » نامیده شده است. [3]

راغب اصفهانی می نویسد : اصل واژ] « بحر » به هر جای وسیعی که آب فراوان داشته باشد گفته می شود. [4]

« یم » نیز به معنای دریا ست و به رودخانه های بزرگی مانند رود نیل نیز اطلاق می شود. [5]

2/1 . آفرینش دریا

خداوند ابتدا دریا ها را آفرید ،آن گاه خشکی را بر امواج دریا قرار داد . امیر مومنان (ع) فرمود:

خداوند زمین را بر امواج پر خروش و سرمست  و در دل آب کوهه ی دریا ها فرو نشاند ، در حالی که امواج شکننده و پر هول ، در تلاطمی سخت ، هریک ، دیگری را واپس می زد … زمین در دل امواج خروشان جای گرفت وگسترش یافت و غرور و برتری جویی و خود بزرگ بینی و بلند پروازی دریا را درهم شکست و جریان تندش را مهار کرد . پس آب با پذیرش شکست ، فرونشست و در پی خیزش هایی چند ، پیرامون زمین را فرا گرفت … این نمونه ای از اقتدار جبروت و نوآوری لطیف سازندگی خداوند است که از آب انباشته و پر تلاطم دریا ، پدیده ای خشک و جامد به وجود آورد . [6]

3/1. نسبت دریا به خشکی واعجاز قرآن

دریا با وسعت 361 میلیون کیلومتر مربع از سطح کرده زمین به مساحت 510 میلیون کیلومتر ، را فراگرفته است . یعنی 71% دریا در مقابل 29% خشکی [7] . این نسبت در قرآن کریم به عنوان اعجاز این کتاب آسمانی آمده است. با این بیان که واژه « بحر» به صورت صیغه مفرد 32 بار و کلمه «بر» (خشکی ) 12 بار ویک مورد نیز واژه « یبساٌ» (به معنای خشکی ) آمده است . که جمعا به 13 مورد می رسد . بنابراین مجموع آیاتی که واژه دریا و خشکی آمده به 45 مورد می رسد (45=13+32) . حال اگر این عدد را با نسبت ریاضی محاسبه کنیم ، نسبت های زیر به دست می آید .

نسبت واژه دریا 71%=32:45 و نسبت واژه خشکی 29%= 13:45 می شود . یعنی دریا 71% از مجموع 45 آیه و خشکی 29% از مجموع 45 آیه . حال اگر به سایت سازمان فضا نوردی آمریکا (NASA) مراجعه کنیم و نسبت دریا ها و خشکی های زمین را مشاهده کنیم ، با شگفتی می بینیم که این نسبت برای دریاهای کره زمین 71% و برای خشکی ها 29% ثبت شده است . [8]

4/1. شگفتی ها و اسرار دریا

شگفتی ها و اسرار دریاها تنها در علم خداوند می گنجد ، تنها به چند مورد بسنده می کنیم .

رسول خدا (ص) فرمود : یا من فی البحار عجائبه [9]

 – قرار گرفتن دو دریای شور و شیرین (همانند آب شیرین گلف استریم در دل اقیانوس ها ودریای بالتیک ودریای شمالی) در کنار هم با حائلی نامرئی بدون غلبه یکی بر دیگری از راز هستی و تدبیر خالق بزرگ خبر می دهد . در چند آیه به این آیت بزرگ اشاره شده است از جمله سور فرقان آیه 53.  وَ هُوَ الَّذِى مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هَاذَا عَذْبٌ فُرَاتٌ وَ هَاذَا مِلْحٌ أُجَاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنهَُمَا بَرْزَخًا وَ حِجْرًا محَّْجُورًا[10]

او كسى است كه دو دريا را در كنار هم قرار داد يكى گوارا و شيرين، و ديگر شور و تلخ و در ميان آنها برزخى قرار داد تا با هم مخلوط نشوند (گويى هر يك به ديگرى مى‏گويد:) دور باش و نزديك نيا!

-اگر آب دریاها کمتر از 71% بود ، کره زمین به خشکی می گرایید ، میزان برف و باران کم می شد ، در نتیجه نه گیاهی می روئید و نه زمین به خرمی و سبزی می رفت .

– اگر آب دریاها شیرین می بود ، چه فاجعه ای رخ می داد؟ جز فاسد شدن و از بین رفتن بخش عظیمی از مواد غذایی و حتی دارویی؟

-دریا مانند گهواره پیوسته در جنب و جوش است . امام علی (ع) فرمود : ای کسی که دریا ها به قدرت او روان اند.![11]

این تحرک و بی قرار ی ، جز آن است که آب را از غفونت و فساد حفظ می کند و به دریا حیات می بخشد؟

-راستی آیا اندیشیده ایم که چرا دریا ها در کرانه ها از حرکت باز می ایستد ؟ از تلاطم و خروش می افتند؟

امام صادق (ع) پاسخ می دهد . به مفضل فرمود : مفضل ! او کسی است که برای دریا ها حد و مرزی قرارداد که با افزایش و یا کاهش آب از آن حد و مرز تجاوز نمی کند ، بدان دلیل که دریا با امواج کوه آسا به دشت و کوه نزدیک می شود ، و اگر آن امواج خروشان در جاهایی که مأمورند بایستند، ولی نمانند و ( از مرز خود تجاوز کنند ) دنیا را فرا می گیرند… [12]

-در شبانه روز دو مرتبه بر اثر جاذبه ماه ، جزر و مد دریاها صورت می گیرد.که ازجمله موجب رونق کشاورزی ساحل نشینان  مصب رودخانه های آب شیرین می شود . [13]

: جریان آبها همچنان که امام صادق (ع) فرمود: از شمال به جنوب است . یعنی خداوند جهت شمال را بلند تر از جهت جنوب قرار داده است . تا آب ها به روی زمین روان شوند و آن را آبیاری و سیراب کنند و سرانجام به دریا بریزند . همانند پشت بام که یک طرف آن بلند تر از طرف دیگر است ، و اگر چنین نبود ، آب بر روی زمین سرگردان می ماند و مردم را از کار و فعالیتشان باز میداشت … [14]

-تسبیح و ستایشگری دریا همانند همه موجودات عالم ، از ذات پاک خداوند، از دیگر اسرار دریا و نظام هستی است . پیامبر(ص) فرمود: (ای خدای من ) از تو درخواست می کنم به حق آن نامت که دریا های مالامال از آب که بر زمین احاطه دارند ، با آن نام ، تو را تسبیح گوی هستند و به پاکی می ستایند . [15]

– دریا محو کننده آثار است . بدین جهت حضرت موسی گوساله ی طلایی سامری را سوزاند و خاکسترش را به دریا ریخت تا ریشه فتنه کنده شود و آثاری حتی ذره  ای از آن باقی نماند ، تا مبادا در آینده مورد تقدیس طاغوت ها قرار گیرد . لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفاً( طه : 97 )

امام صادق (ع) فرمود: ای مفضل! اگر می خواهی به گستردگی حکمت آفریدگار و ناچیزی دانش آدمی پی ببری به آنچه در دریاست بیندیش . از انواع ماهی ، آبزیان ، صدف ها و دیگر گونه های بی شماری که سودمندی آنها شناخته نمی شود مگر به تدریج و با پیشرفت ابزار و اسباب . [16]

• دریا در تسخیر انسان

خداوند مهربان ، چنین دریای اسرار آمیز و پر از شگفتی را و همچنین کشتی ها ی روان بر بستر دریاها را به تسخیر انسان ها در آورد . وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْر (نحل : 14) و او همان کسی است که دریا را به تسخیر شما در آورد .

وَ سَخَّرَ لَكُمُ الْفُلْكَ لِتَجْرِىَ فىِ الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ (ابراهیم : 32) و (خداوند ) کشتی را مسخر شما کرد تا به دستور او در دریا حرکت کند.

خداوند دریا وکشتی را در اختیار و اراده انسان قرار داد و کشتی های کوچک و غول پیکر را نشانه ها و آیت هایی از آیات الهی دانست تا انسان را به تدبر در قدرت خدا راهنمایی کند .

وَ مِنْ ءَايَاتِهِ الجَْوَارِ فىِ الْبَحْرِ كاَلْأَعْلَام ( شوری : 32)  و از نشانه های او کشتی هایی است که در دریا همچون کوهها به نظر می رسند .

خداوند نظاماتی را پدی اورده تا حرکت کشتی ها بر بستر دریای ناپایدار به آسانی انجام گیرد .

1. آب به صورت مرکبی راهوار و بدون هزینه آفریده شده است .
2. نیروی محرک کشتی ها مانند فرستادن بادها برای حرکت کشتی های باد بانی و نیرو بخشی به سوخت بخار و ذرات اتم تا کشتی ها را به حرکت در آورند .
3. سنگینی آب دریا و سبک وزن بودن برخی اشیا که درساخت کشتی استفاده می شوند،مانند چوب و … که روی آب بماند و یاکشتی به شکلی مهندسی شود که در عمل وزنی کمتر از آب پیدا کند . [17]
4. راهنمایی کشتی ها توسط ستارگان آسمانی . [18]

نعمت های دریا بی انتهاست . از وجود انرژی و مواد صنعتی و دارویی گرفته تا مواد زینتی و آرایشی و مواد غذایی تازه و لذیذ  و تأثیر دریا بر مسائل دفاعی ، سیاسی ، اقتصادی و تجاری ، اگر هفت دریا مرکب شوند ، برای لیست کردن نعمت ها، آب دریاها تمام می شود ولی نعمت های الهی پایان نمی گیرد. [19]

از میان آیات و روایات بیشمار در این موضوع به یک آیه بسنده می کنیم .

وَ هُوَ الَّذِى سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَ تَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَ لِتَبْتَغُواْ مِن فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون (نحل : 14)

و او خدایی است که دریا را برای شما مسخر کرد تا از آن ، گوشت تازه بخورید و زیورها استخراج کرده بپوشید – و زیور تن قرار دهید  – و در آن کشتی را روان می بینی تا از فضل خدا ، روزی طلبید . باشد که شکر گزار نعمت های خدا باشید .

در این آیه شریفه به سه نعمت بزرگ دریا مانند:1.دریا مهم ترین منبع غذایی ، 2.نقش اقتصادی دریا و3.نقش دریا در حمل و نقل دریایی پرداخته است .

1/2. دریا غنی ترین منبع مواد غذایی

دریا بزرگ ترین منبع تمام ناشدنی تامین کننده مواد غذایی برای انسان ها و حیوانات محسوب می شود و با رشد جمعیت کره زمین و خطر تهدید کمبود مواد غذایی ، دریا ها تنها امید دانشمندان برای رفع این کمبود به شمار می آیند . (لِتَأْكُلُواْ مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا)

دریاها می توانند سالانه ، حدود  یک صد میلیارد تن  فرآورده ها ی گوشتی و پانصد میلیارد تن محصولات گیاهی رایگان در اختیار بشر قرار دهند که میزان بهره وری کنونی بسیار ناچیز است .[20]

یک قلم از مواد غذایی ماهی است که خوراک انسان و بسیاری از پرندگان و آبزیان و حتی درندگان است .

امام صادق (ع) به مفضل بن عمر فرمود:  در آفرینش ماهی تأمل نما و بیندیش در فراوانی نسل ماهی . درشکم ماهی تخم های بیشماری می بینی ، بدان سبب تا پاسخگوی تغذیه انواع موجودات باشد … از انجا که درندگان در حاشیه بیشه ها ماهی می خورند ، پرندگان ماهی می خورند ، آدمیان ماهی می خورند ، و حتی ماهی نیز ماهی می خورد ، تدبیر الهی این بوده که نسل ماهیان به این فزونی باشد. [21]

جالب است که خدای مهربان صید ماهی را برای حاجیان در حال احرام حلال دانسته است درحالی که صید حیوانات صحرایی و خشکی رابرای آنان حرام شمرده است .

أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَ طَعَامُهُ مَتَاعًا لَّكُمْ وَ لِلسَّيَّارَةِ  وَ حُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبرَِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا(مائده : 96)

صید دریا و طعام آن برای شما و کاروانیان حلال است تا (در حال احرام ) از آن بهره مند شوید و مادام که محرم هستید ، شکار صحرایی برای شما حرام است .

صید ماهی بر شما باشد حلال       گرمحلید ار که محرم بی سؤال

نکته زیبا و ظریف که آیه شریفه بر آن تأکید دارد ، «طراوت و تازگی » گوشت های دریایی است . (لَحْمًا طَرِيًّا)که از لحاظ طب و بهداشت تغذیه حائز اهمیت فراوان است . گوشت های مانده و کهنه و نمک سود مانند کنسروها ، ماهی دودی و .. علاوه بر این که خواص تغذیه ای خود را از دست می دهد و یا کاهش پیدا می کند ، بعضا برای جسم ضرر دارد .[22]

2/2. نقش اقتصادی

دریا ، نقش پر بهایی در اقتصاد جامعه ایفا می کند . وجود انرژی صنعتی و غیر صنعتی ، گران بها ترین زیورها مانند : مروارید ، لؤلؤ و مرجان و … در دریاهاست . (وَ تَسْتَخْرِجُواْ مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا)

امیر مومنان(ع) به مردم بصره فرمود: (خداوند ) …. دریا را موجب افزونی دارایی و ثروت شما قرار داد . [23]

امام صادق (ع) به مفضل فرمود : … دریا معدن مروارید (هایی است که با لبخند صدفها آشکار می شوند ) ، در و یاقوت (غلطان ) عنبر ، و انواع گوناگون اشیایی (مانند لؤلؤ و مرجان و … ) است که از دریا استخراج می شوند و سواحل آن ، رویشگاه عود بخور و انواع گیاهان خوش بو و دارویی است . [24]

يخَْرُجُ مِنهُْمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجَان(الرحمن : 22) از آن دو (دریای شور و شیرین ) لولو و مرجان خارج می شود.

  انواع جواهرات گران قیمت ، لباس های خوب ، عطریات ، سنگ های قیمتی ، که هم می تواندنیاز روحی و حس زیبا طلبی انسان ها بویژه زنان جامعه را تأمین کند و هم در رونق تحارت و اقتصاد نقش داشته باشد، در دل دریاها به صورت رایگان نهفته است .

3/2 . حمل و نقل دریایی

دریا، ارزان ترین و متنوع ترین راهها را به صورت رایگان در اختیار بشر قرار داده است . (وَ تَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ)

  حمل و نقل دریایی یکی از مهم ترین پایه های تمدن اسلامی و زندگی اجتماعی بشر است . حجم کالاهایی که به وسیله دریا ها حمل و نقل می شوند و مسافرانی که با کشتی جابه جا می گردند به قدری زیاد است که با هیچ وسیله نقلیه دیگر قابل مقایسه نیست . چنان که یک کشتی می تواند به اندازه دهها هزار کامیون بار  با خود حمل کند .

به همین جهت حمل و نقل دریایی به عنوان یکی از نشانهای تدبیر و قدرت الهی مطرح است که در قرآن کریم در هشت آیه از آن یاد شده است . [25] از جمله : وَ ءَايَةٌ لهَُّمْ أَنَّا حَمَلْنَا ذُرِّيَّتهَُمْ فىِ الْفُلْكِ الْمَشْحُون(یس : 41) نشانه‏اى (ديگر از عظمت پروردگار) براى آنان است كه ما فرزندانشان را در كشتيهايى پر (از وسايل و بارها) حمل كرديم.

در روایت امام صادق (ع)  چنین آمده است : دریا مرکب آدمیان و راهی برای حمل و نقل کالاهاست که از سرزمین های دوردست می آورند و اگر کشتی نبود ، مردم به علت هزینه بالای حمل و نقل (در خشکی و هوایی ) ،کالاها روی دستشان می ماند و دیگران که نیازمند آن کالا هستند ، از آن بی بهره می ماندند. [26]

نکته : سفر دریایی به هنگام متلاطم و مواجی بودن مکروه است . از پیامبر (ص) نقل شده است : خداوند عزوجل … سفر کردن در دریا را به هنگام متلاطم بودن آن ، ناخوش داشته است. [27]

• دریا مظهر تجلی فطرت آدمی و خدا باوری

دریا بر خلاف خشکی ، عوامل و بسترهای معنویت زای بسیار بالایی در خود دارد و برای دل آدم ها پنجره ای به سوی خدا گشوده است . برخلاف خشکی که پر است از تابلوهای غلط و ورود آزاد که چوب حراج به فطرت خدا جوی آدمی میزند .

دریا از دو لایه ی « خوف » و « رجا » تشکیل شده است . هم ترسناک و وحشت آفرین است و هم امیدزا . هم انذار است و هم بشارت بخش. و یک مجاهد دریایی به هر دو نیازمند است تا با اتصال به مبدأ هستی در حرکت بین خوف و رجا  به مأموریت خویش رنگ خدایی ببخشد .

دریا به عنوان مظهر آیات الهی ، محل بیداری فطرت های خفته و غفلت گرفته و همچنین تجلی خدا باوری است که از خداشناسی و علم الیقین و حق الیقین عبور کرده به عین الیقین راه می نمایاند.

توضیح آن که سرشت انسان ، با توحید و یکتا پرستی گره خورده است لیکن در بسیاری مواقع ، تحت تأثیر تمایلات نفسانی ، وسوسه های شیطانی و تبلیغات فریبنده خداستیزان ، پرده ضخیمی از غفلت بر آن کشیده شده ، آدمی را از خداباوری و خدا پرستی دور می سازد  .

دریا به عنوان آیه ای از آیات الهی ، حجاب های غفلت را پاره می کند و با غبار روبی از سرشت آدمی ، او را تا مرز خداباوری همراهی می نماید . قرآن مجید در چند آیه و همچنین روایات به این رمز گشایی می پردازند . به عنوان نمونه :

هُوَ الَّذِى يُسَيرُِّكمُ‏ْ فىِ الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ  حَتىَّ إِذَا كُنتُمْ فىِ الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بهِِم بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَ فَرِحُواْ بهَِا جَاءَتهَْا رِيحٌ عَاصِفٌ وَ جَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِن كلُ‏ِّ مَكاَنٍ وَ ظَنُّواْ أَنهَُّمْ أُحِيطَ بِهِمْ  دَعَوُاْ اللَّهَ مخُْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئنِ‏ْ أَنجَيْتَنَا مِنْ هَاذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِين ( یونس : 22)

او کسی است که شما را در خشکی و دریا سیر میدهد . زمانی که در کشتی قرار می گیرید و        بادهای موافق آنان را (به سوی مقصد ) حرکت می دهد و خوشحال می شوند ، ناگهان طوفان شدیدی می وزد و امواج از هر سو به سراغ آنها می آید و گمان می کنند هلاک خواهند شد . در این هنگام ، خدا را از روی اخلاص می خوانند که : اگر ما را از این گرفتاری نجات دهی ، حتما از سپاسگزاران خواهیم بود .

فَإِذَا رَكِبُواْ فىِ الْفُلْكِ دَعَوُاْ اللَّهَ مخُْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نجََّئهُمْ إِلىَ الْبرَِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ(عنکبوت:65)

هنگامى كه بر سوار بر كشتى شوند، خدا را با اخلاص مى‏خوانند (و غير او را فراموش مى‏كنند) امّا هنگامى كه خدا آنان را به خشكى رساند و نجات داد، باز مشرك مى‏شوند!

موج و طوفان و تلاطم و وحشت دریا و کشتی طوفان زده که چون پر کاهی به هر سو کشانده می شود ، غرور و غفلت آدمی را درهم می شکند ، او را به ضعف خویش واقف می سازد و در برابر خدا خاضع و خاشع می نماید. لذا تا وقتی در دریا با این صحنه ها روبه روست با اخلاص خدای بزرگ را می خواند و دست نیاز به سوی او می گشاید. ولی همین که پایش به خشکی رسید همه چیز را فراموش کرده  به شرک باز می گردد. [28]

مردی حضور امام صادق (ع) رسید، عرض کرد : ای فرزند رسول خدا (ص) مرا به خداشناسی و خداباوری راهنمایی کن ، از گفته این و آن متحیرشده ام.

 اما م(ع) فرمود: آیا سوار کشتی شده ای ؟ آری .

-آیا شده کشتی (در اثر طوفان ) درهم بشکند به گونه ای که قابل استفاده نباشد و شنا هم تو را نجات ندهد؟ آری .

– در این هنگام که دستت از همه جا بریدده آیا امیدی به چیزی داشتی که تو را از این حادثه نجات دهد ؟ آری .

-آنگاه امام صادق (ع) فرمود: آن نقطه امید ، همان خداوند قادر است که فطرت تو را بیدار ساخته و هیچ منجی جز او وجود ندارد .[29]

• جایگاه نبرد و فضیلت شهادت در دریا

در این بخش به سه موضوع می پردازیم : 1. شناخت دریا به عنوان جنود ویژه الهی . 2.ارزشمندی نبرد دریایی . 3. فضیلت شهادت در دریا .

1/4. دریا از لشکریان حق

خداوند در گستره جهان مادی ، لشکریان بیشماری دارد که تنها حضرتش از آنها آگاه است . مانند : باد ، باران ، طوفان، دریا ، زلزله ، صاعقه ، پرندگان ، چرندگان و …

وَ لِلَّهِ جُنُودُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْض(فتح : 4) لشکرهای آسمان و زمین از آن خداست .

… وَ مَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ   (مدثر: 31) هیچ کس از شمار لشکریان پروردگارت جز او آگاه نیست .

دراین میان دریا به عنوان جنود الهی ، جایگاه خاصی داردو به عبارتی از لشکریان ویژه پروردگار به شمار می آید. شاید به همین دلیل ، بالغ بر بیست آیه از قرآن به مصادیق آن پرداخته است.

رودها از خود نه طغیان می کنند          آنچه می گوییم ما آن می کنند

ما به دریا حکم طوفان می دهیم           ما به سیل و موج فرمان می دهیم [30]

این هنر یک مجاهد راه خدا در نیروی دریایی است که با عنایت به آیه يَأَيهَُّا الَّذِينَ ءَامَنُواْ إِن تَنصُرُواْ اللَّهَ يَنصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدَامَكمُ‏ْ(محمد:7) و با اتصال هر چه بیشتر خود به خالق هستی و امداد خواهی از حضرتش ، از این لشکر ویژه الهی بهره مند شود .

  به برخی آیاتی که از دریا به عنوان جنود ولشکریان الهی و به فرمان او ، یاد کرده اشاره می کنیم .

1. خداوند به مادر موسی الهام کرد ، موسی را شیر بده و در صندوقچه ای او را به  دریای نیل بسپار [31] تا دریا چون پست چی امین آن را به مقصد برساند  .

أَنِ اقْذِفِيهِ فىِ التَّابُوتِ فَاقْذِفِيهِ فىِ الْيَمّ‏ِ فَلْيُلْقِهِ الْيَمُّ بِالسَّاحِل(طه : 39)

او را درون صندوقچه بنه و صندوقچه را به دریا بینداز تا دریا آن را به ساحل برد.

مادر موسی چو موسی را به نیل            درفکند از گفته رب جلیل

خود به ساحل کرد با حسرت نگاه      گفت کای فرزند خرد بی گناه

گر فراموشت کند لطف خدای           چون رهی زین کشتی بی ناخدای

وحی آمد کاین چه فکر باطل است      رهرو ما اینک اندر منزل است

ماگرفتیم آنچه را انداختی          دست حق را دیدی و نشناختی

سطح آب از گاهوارش خوشتر  است      دایه اش سیلاب و موجوش مادر است [32]

اگر دیروز صندوقچه موسی (ع) به دریا افکنده می شود و به سلامت به مقصد می رسد تا دین خدا یاری شود ، امروز این قایق های تندرو ، کشتی ها ، ناوچه ها ، زیرآبی ها و …. نیروی دریایی است که برای حفاظت از مرزهای نظام مقدس جمهوری اسلامی به دریا می زنند . راستی چه کسی جز او ، سلامت آنها را تضمین می دهد؟ !

ما گرفتیم آنچه را انداختی              دست حق را دیدی و نشناختی !

2.نقش دریا در نبرد نامتوازن حضرت موسی (ع) با فرعونیان بیشتر آشکار است .

آنگاه که موسی (ع) و قوم بنی اسرائیل شبانه از مصر گریختند و در تعقیب فرعونیان قرار گرفتند ، به دریای نیل رسیدند . در پیش آنان دریای متلاطم و در پس آنان لشکر تا دندان مسلح و بی رحم فرعون . موسی (ع) به فرمان خدا عصایش را به آب زد ، آب دریا انباشته برهم به مانند کوهی قد کشید و دوازده راه خشکی پدید آمد .

وَ لَقَدْ أَوْحَيْنَا إِلىَ‏ مُوسىَ أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِى فَاضْرِبْ لهَُمْ طَرِيقًا فىِ الْبَحْرِ يَبَسًا لَّا تخََفُ دَرَكًا وَ لَا تخَْشى‏(طه : 77)

ما به موسی وحی فرستادیم که شبانه بندگانم را از مصر بیرون ببر و برای آنها راهی خشک در دریا بگشا ، که نه از تعقیب (فرعونیان ) خواهی ترسید و نه از غرق شدن در دریا .

دریا ، به عنوان لشکر الهی در خدمت موسی (ع) قرار گرفت و به سلامت آنان را عبورداد . فرعون    مغرور که به سلاح و مهمات و توان نظامی خود می بالید ، موسی (ع) را در دل دریا تعقیب کرد و همین که آخرین نفر قوم موسی از دریا پا به خشکی گذاشت ،امواج کوه آسای دریا فروریخت و فرعون و لشکریانش را درکام مرگ فرو برد .

فَأَخَذْنَهُ وَ جُنُودَهُ فَنَبَذْنَاهُمْ فىِ الْيَمّ‏ِ  فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الظَّلِمِين ( قصص: 40)

پس ما او و لشکریانش را گرفتیم و به دریا افکندیم (و غرقشان کردیم ) اکنون بنگر پایان کار ظالمان چگونه است ؟

این تنها سرنوشت فرعون نبود که در نبرد با جبهه حق طعم مرگ را  چشید ، بلکه سرنوشت همه مستکبران و دزدان و غارتگران دریایی است که در سیطره قدرت الهی در دل دریاها به کام مرگ فرو روند .

خداوند به موسی فرمود : ای موسی ! … زمین به فرمان من است ، آسمان به فرمان من است ، دریاها به فرمان منند و نافرمانی از من (مایه ) بد بختی جن و انس است .[33]

3.ترک اولی یونس پیامبر (بیرون رفتن از میان قوم لجوج قبل از فرمان خدا ) موجب شد به دست مأموران الهی در دریا گرفتار شود و در دل نهنگ زندانی گردد ، که اگر مناجات و توبه اش نبود معلوم نبود تا کی باید در آن زندان باقی می ماند .

وَ ذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى‏ فىِ الظُّلُمَتِ أَن لَّا إِلَاهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنىّ‏ِ كُنتُ مِنَ الظَّلِمِين (انبیاء : 87)

و ذا النون [يونس‏] را (به ياد آور) در آن هنگام كه خشمگين (از ميان قوم خود) رفت و چنين مى‏پنداشت كه ما بر او تنگ نخواهيم گرفت (امّا موقعى كه در كام نهنگ فرو رفت،) در آن ظلمتها (ى متراكم) صدا زد: « (خداوندا!) جز تو معبودى نيست! منزّهى تو! من از ستمكاران بودم!

4.مگر این آب متلاطم و موج های مرگبار دریا نبود که قوم نوح (ع) را به کام مرگ فرستاد !

فَأَنجَيْنَاهُ وَ أَصْحَابَ السَّفِينَةِ وَ جَعَلْنَاهَا ءَايَةً لِّلْعَالَمِين (عنکبوت : 15) 

(تنها ) نوح و مسافران کشتی را نجاات دادیم و آنان را آیه و نشانه های (عبرت ) برای جهانیان قرار دادیم.

اینها نمونه آیاتی بود که دریا را به عنوان لشکری از لشکریان حق معرفی می کرد تا کسانی که برخوردار از تدبیر و اندیشه اند ،به تفکر بنشینند ودرس بیاموزند.

2/4. نبرد دریایی

دریا به دلیل ناپایداری و مشکلات خاص خود ، جهاد و دفاع را مشکل تر از نبرد در خشکی می نمایاند . به همین دلیل از عمومیت و اطلاق برخی روایات استنباط می شود که نبرد در دریا از ارزش و پاداشی بیشتر از نبرد در خشکی برخوردار است .

دل به دریا زدن و دم نزدن می خواهد      هر کسی را نرسد زندگی طوفانی

از پیامبرخدا (ص) روایت شده است : افضل الاعمال احمزها[34] برترین کارها ، مشکل ترین آنهاست . طبیعی است چون جنگیدن در دریا سخت تر و پر خطرتر از خشکی است ، از فضیلت و پاداش بیشتری نزد خداوند برخوردار است .

همچنین آن حضرت فرمود : عَلِّمُوا أَوْلَادَكُمُ السِّبَاحَةَ وَ الرِّمَايَة[35]به فرزندانتان شنا و تیراندازی بیاموزید .

به قرینه هم نشینی «شنا » و «تیراندازی » در روایت پیداست که شنا در جهت برنامه های رزمی و آمادگی برای جهاد و دفاع روی آب و دریا مورد شفارش قرار گرفته است .

نهنگی شو که با دریا کند زور            کند زیرو زبر دریا به یک شور

به چندین روایت ازاهل سنت از پیامبر خدا (ص) پیرامون ارزش برتری نبرد در دریا ، بحث را ادامه می دهیم .

1. پیامبر (ص) فرمود:

غزوه فی البحر مثل عشر غزوات فی البر والذی یسدر فی البحر کالمتشحط فی دمه فی سبیل الله سبحانه [36]

نبرد در دریا مانند ده نبرد در خشکی است و کسی که در دریا متحیر و سرگردان شود (یا در دریا ناپدید گردد) همانند کسی است که در راه خدا به خون خود آعشته گردد.

• همچنین فرمود:  من لم یدرک الغزو معی فلیغز فی البحر [37]

کسی که نبرد همراه با من را درک نکرده (اگر بخواهد فضیلت آن را دریابد ) در نبرد دریایی شرکت کند .

• و نیزدر مورد مرزبانی وگشت دریایی فرمود:

من جلس علی البحر احتسابا و نیه احتیاطا للمسلمین کتب الله بکل قطره فی البحر حسنه .[38]

کسی که برای خداوند و با نیت خالص برای حفاظت از (مرزهای آبی ) مسلمانان ، به گشت دریایی بپردازد ، خداوند در مقابل هر قطره آب دریا ، حسنه ای برای او می نویسد .

آنچه از روایات مذکور حاصل می شود :

1. جهاد و دفاع   در دریا ، ارزش بیشتری نسبت به نبرد در خشکی دارد .
2. ارزش نبرد در دریا ، ده برابر ارزش آن در خشکی است .
3. جهاد و دفاع در دریا ، فضیلتی مانند نبرد در رکاب رسول خدا (ص) دارد .
4. مرزبانی و گشت دریایی ، ارزش و پاداش بی حساب دارد .

غیرت عباس دارد آن که بر دریا زده است   آسمان را پاس دارد آن که بر دریا زده است

3/4 . فضیلت شهادت در دریا

شهیدان در راه خدا این گل واژه های آفرینش و زندگان جاوید ، مقامی والا و ارزشمند دارند . همچنان که امام صادق (ع) فرمود: فَوْقَ كُلِّ ذِي بِرٍّ بِرٌّ حَتَّى يُقْتَلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَإِذَا قُتِلَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَيْسَ فَوْقَهُ بِرٌّ (کافی،ج2،ص348)

برتراز هر نیکی ، نیکی دیگری است ، تا آن که در راه خدا کشته شود ، وقتی در راه خدا کشته شد ، بالاتر از آن ، نیکی وجود ندارد .

شهید و شهادت در دریا مقامی بس ارزشمند تر و والاتر از شهادت در خشکی است . همچنان که جهاد و دفاع در دریا ارزشی و پاداشی مضاعف دارد.

به روایاتی که ازشیعه و اهل سنت نقل کرده اند می پردازیم . روایات اهل سنت علاوه بر کثرت   ، تصریح در این مسئله دارند.

1. سعد حفاف از امام باقر (ع) چنین روایت می کند:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ يَا سَعْدُ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّ الْقُرْآنَ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِي أَحْسَنِ صُورَةٍ نَظَرَ إِلَيْهَا الْخَلْقُ وَ النَّاسُ صُفُوفٌ عِشْرُونَ وَ مِائَةُ أَلْفِ صَفٍّ ثَمَانُونَ أَلْفَ صَفٍّ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ وَ أَرْبَعُونَ أَلْفَ صَفٍّ مِنْ سَائِرِ الْأُمَمِ فَيَأْتِي عَلَى صَفِّ الْمُسْلِمِينَ فِي صُورَةِ رَجُلٍ فَيُسَلِّمُ فَيَنْظُرُونَ إِلَيْهِ ثُمَّ يَقُولُونَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْحَلِيمُ الْكَرِيمُ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ مِنَ الْمُسْلِمِينَ نَعْرِفُهُ بِنَعْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّهُ كَانَ أَشَدَّ اجْتِهَاداً مِنَّا فِي الْقُرْآنِ فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ الْبَهَاءِ وَ الْجَمَالِ وَ النُّورِ مَا لَمْ نُعْطَهُ ثُمَّ يُجَاوِزُ حَتَّى يَأْتِيَ عَلَى صَفِّ الشُّهَدَاءِ فَيَنْظُرُونَ إِلَيْهِ الشُّهَدَاءُ ثُمَّ يَقُولُونَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الرَّبُّ الرَّحِيمُ إِنَّ هَذَا الرَّجُلَ مِنَ الشُّهَدَاءِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّهُ مِنْ شُهَدَاءِ الْبَحْرِ فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ الْبَهَاءِ وَ الْفَضْلِ مَا لَمْ نُعْطَهُ قَالَ فَيَتَجَاوَزُ حَتَّى يَأْتِيَ عَلَى صَفِّ شُهَدَاءِ الْبَحْرِ فِي صُورَةِ شَهِيدٍ فَيَنْظُرُ إِلَيْهِ شُهَدَاءُ الْبَحْرِ فَيَكْثُرُ تَعَجُّبُهُمْ وَ يَقُولُونَ إِنَّ هَذَا مِنْ شُهَدَاءِ الْبَحْرِ نَعْرِفُهُ بِسَمْتِهِ وَ صِفَتِهِ غَيْرَ أَنَّ الْجَزِيرَةَ الَّتِي أُصِيبَ فِيهَا كَانَتْ أَعْظَمَ هَوْلًا مِنَ الْجَزِيرَةِ الَّتِي أُصِبْنَا فِيهَا فَمِنْ هُنَاكَ أُعْطِيَ مِنَ الْبَهَاءِ وَ الْجَمَالِ وَ النُّورِ مَا لَمْ نُعْطَهُ …

ای سعد! قرآن را بیاموزید . زیرا در روز قیامت ، قرآن به برترین سیما که مردم دیده اند ظاهر می شود . مردم در یکصد و بیست هزار صف هستند که هشتاد هزار صف آن ها از امت محمد (ص) است و چهل هزار صف از امت های دیگر ، پس به صورت مردی در برابر صف مسلمانان در آید   آنها به وی نظر کنند و گویند معبودی جز خدای حلیم و کریم نیست . همانا این مردی از مسلمانان است که به سیما و صفت او را بشناسیم جز اینکه او درباره قرآن« کوشاتر از ما بوده است . از این رو درخشندگی و زیبایی بیشتری به او داده شده که به ما داده نشده است . سپس از آنها بگذرد تا در برابر صف شهیدان قرار گیرد . شهدا بر او نظر کنند و گویند : معبودی جز پروردگار مهربان نیست .این مرد از شهیدان است که ما او را به سیما و صفت بشناسیم جز اینکه او از شهیدان در دریا است ، از این رو به او زیبایی و ارزش برتری داده اند که به ما نداده اند . امام(ع) فرمود : پس بگذرد تا به صورت شهیدی در برابر صف شهیدان دریا رسد. پس آنان به او نگاه کنند و شگفت آنان افزون گردد و گویند این از شهیدان در دریا است که ما او را به سیما و صفت بشناسیم جز اینکه آن جزیز ه ای که او در آن شهید شده است هولناک تر از جزیره ای بوده که ما در ا« گرفتار شدیم . بدین سبب است که به او نور و درخشندگی و زیبایی بیشتری داده اند که به ما نداده اند … [39]

 دراین روایت نورانی ، هر چند امام باقر(ع) در مقام تبیین و ترسیم سیمای نورانی و عظمت قرآن مجید برآمده است ، لیکن برای نشان دادن نورانیت آن کتاب آسمانی در روز قیامت ، آن را با مقایسه سیمای شهیدان همراه ساخته است .

از این رو روایت شریف پنج صورت نورانی را به مثال آورده که از میان آنها ، سیمای قرآن از همه پرنور تر است . نخست سیمای مسلمانانی که با قرآن انس داشته اند و قرآن با قیافه مرد ی مسلمان از جلوی صف آنان گذر میکند و آنان سیمای او را به دلیل درخشندگی متعلق به شهیدان می دانند . آن گاه قرآن به سیمای شهیدان جلوه می کند و به مقابل صف شهیدان می رسد . آنان او را به وصف شهیدان می ستایند ولی به جهت نورانیت وصف ناپذیرش ، او را از شهیدان دریا می شمرند. از این فراز روایت پیداست که شهیدان دریا به دلیل امتیاز برتری که نسبت به شهیدان خشکی دارند ، از سیمایی پرنورتر و زیباتر برخوردارند.  قرآن به صف شهیدان دریا می رسد ، شهیدان دریا او را می ستایند ، لکن به دلیل درخشندگی بیشتر که شگفتی آنان را بر می انگیزاند ، می گویند : او شهید دریا ست ولی نه ازآن منطقه ای که ما در آن حضور داشتیم . او از شهیدان جزیره و منطقه ای است که هولناک تر و وحشتناک تر از منطقه ای است که ما در آن گرفتار بودیم . (كَانَتْ أَعْظَمَ هَوْلًا)

خلاصه آن که مستفاد از این روایت نورانی ،درجات شهیدان دریا علاوه بر فضیلت و برتری نسبت به شهیدان خشکی ، در میان خود نیز از درجاتی برخوردارند . آن کسی که مشکلات و سختی های بیشتری در نبرد دریایی متحمل شده ، از پاداش بیشتر و سیمای نورانی تری برخوردار است .   

• اهل سنت از پیامبر (ص) چنین روایت کرده اند:

پاداش شهید درجنگ دریایی دو برابر شهید در خشکی است . [40]

• همچنین فرمود:

شهید البر یغفر له کل ذنب الا الدین و الامانه و شهید البحر یغفر له کل ذنب و الدین [41]

تمامی گناهان شهید درجنگ خشکی بخشیده می شود مگر بدهکاری و امانت (حق الناس ) . ولی شهید دریا ، تمامی گناهانش بخشوده می شود حتی بدهکاری و امانت (حق الناس ).

در مورد فراز نخست روایت از امام باقر (ع) نیز روایت شده که فرمود : هر گناهی که انسان مرتکب شده باشد ، با شهادت در راه خدا بخشیده می شود جز دین و بدهکاری که به گردن اوست. [42]

• روایت دیگری از پیامبر (ص) که فرمود:

شیهد البحر مثل شهیدی البر ، والمائد فی البحر کالمتشحط فی دمه فی البر و ما بین الموجتین کقاطع الدنیا فی طاعه الله و ان الله عزوجل وکل ملک الموت یقبض الارواح الا شهید البحر فانه یتولی قبض ارواحهم و یغفر لشهید البر الذنوب کلها الا الدین و لشهید البحر الذنوب و الدین . [43]

شهید دریا مثل دو شهید در خشکی (دارای پاداش ) است . و آن کس که در دریا دچار سرگیجه و حالت تهوع می شود مانند کسی است که در خشکی به خون خود غلتیده است . و آن شخص که بین دو موج دریا قرار می گیرد همانند کسی است که عمرش در اطاعت پروردگار سپری شده است . و خدای عزوجل ملک الموت را برای قبض ارواح موکل کرده جز  شهید دریا که خود متولی قبض روح اوست . و خداوند همه گناهان شهید در نبرد زمینی را می بخشد جز بدهکاری ( حق الناس ) ولی همه گناهان شهید دریا را حتی بدهکاری (حق الناس ) را می بخشد .

• همچنین از آن حضرت در مورد کسی که در دریا در راه خدا غرق شده فرمود:

.. من غرق فی سبیل الله فهو شهید . [44]

• همچنین در مورد کسی که دچار سرگیجه یا غرق شود فرمود:

المائد فی البحر الذی یصیبه القئ له اجر شهید والغرق له اجر شهیدین . [45]

کسی که در دریا دچار سرگیجه و حالت تهوع شود اجر شهید را دارد و کسی که دردریا غرق شود اجر دو شهید دارد .

نکته : طبیعی است روایات اهل سنت پیرامون حالت سرگیجه و غرق شدن ، در صورت صحت ، ناظر به مأموریت ها و گشت های دریایی است نه برای تفریح .

نتایج. امتیازات و فضایلی که برای  شهیدان دریا از این روایات استفاده می شود :

1. شهیدان دریا افضل و برتر از شهیدان زمینی هستند .
2. در برخی روایات اهل سنت ، شهیدان دریا ، پاداش دو برابر شهید خشکی دارند.
3. شهیدان دریا درروز رستاخیز از زیبایی و نورانیت و درخشندگی ویژه ای برخوردارند
4. شهیدان دریا در روز محشر ، صف مشخص و جداگانه ای دارند.
5. شهیدان دریا نسبت به سختی و وحشتناکی منطقه مأموریت از پاداش بیشتری برخوردارند .
6. متولی قبض روح شهیدان دریا ، خود خداوند متعال است.
7. همه گناهان شهیدان دریایی ، بخشوده می شود حتی حق الناس .

ای راست قامتان که شکوه زمانه اید       کوهید و بر بسیط زمین جاودانه اید

از گرم نرم بستر ساحل گریز پای          در فتنه خیز حادثه ،موج میانه اید

بگرفته شرق وغرب زمین ،گام و نامتان          خورشید بیقرار فلک آشیانه اید .[46]

• بهداشت دریا

دریا پاک است و مایه حیات انسان ها و سایر موجودات دریایی ، حفظ بهداشت و پاکی این نعمت بزرگ بر همه دریا نوردان و ساحل نشینان و کشورها لازم است . قرآن مجید فساد دریا را به عمل انسان پیوند می زند . می فرماید : ظَهَرَ الْفَسَادُ فىِ الْبرَِّ وَ الْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى النَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ الَّذِى عَمِلُواْ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُون (روم : 41) فساد، در خشكى و دريا بخاطر كارهايى كه مردم انجام داده‏اند آشكار شده است خدا مى‏خواهد نتيجه بعضى از اعمالشان را به آنان بچشاند، شايد (بسوى حق) بازگردند!

منظور از فساد چیست؟ مفسران گفته اند : منظور از فساد ، بلاهایی مانند زلزله ، نیامدن باران ، خشک سالی ، قحطی ، جنگ ها ، غارت ها ، سلب امنیت است . هر مفسده و بلایی که نظام آراسته جاری در عالم را بر هم می زند و حیات محیط زیست را نابود می کند .[47]

فساد در دریا ممکن است به صورت کمبود مواهب دریایی ، نابودی ماهی ها و آبزیان ، طوفان های شدید ، کم شدن آب دریاها ، طغیان دریاها بیش از حد، ظهور جنگ ها و ناامنی های دریایی و… ظهور کند.

آیه شریفه بروز فساد در دریا را عامل گناه ، آلودگی و عدم رعایت حریم و دستورات الهی می داند . وقتی به دستورات الهی عمل نشد ، باران قطع می شود ، نزولات رحمت کم می گردد.

امام صادق (ع) فرمود زندگی موجودات دریا ، به وسیله باران است ف پس هنگامی که باران نبارد ، هم دریا به فساد کشیده می شود و هم خشکی و نباریدن باران ، زمانی است که گناهان فزونی گردد. [48]

رابطه گناه و بروز فساد ، مسئله ای است که در منابع دینی مورد توجه واقع شده است . بی تردید گناه و قانون شکنی و کار خلاف همانند یک غذای ناسالم و مسموم ، چه بخواهیم و چه نخواهیم تأثیر نامطلوب خود را خواهد گذاشت و انسان را گرفتار واکنش طبیعی آن خواهد کرد . مثلا دروغ ، سلب اعتماد می کند ، خوردن مال حرام ، قلب را تاریک می سازد ….:

امام صادق(ع) فرمود : آنها که به وسیله گناه از دنیا می روند بیش از کسانی هستند که به مرگ طبیعی می میرند. [49]

این لطف و رحمت و چشم پوشی های خداست که شامل بندگان گناهکارش شده و الا اگر بخواهد آنان را غرق می کند آن چنان که نه فریاد رسی داشته باشند و نه کسی که آنان را از دریا بگیرد . [50]

بنابراین انسان در قبال دریا دو وظیفه مهم دارند :

1. حفظ بهداشت دریا، یعنی پاک نگهداشتن دریا از آلودگی های فیزیکی و صنعتی و حفظ بهداشت زیست محیطی و همچنین حفظ پاکی دریا از آلودگی های غیر فیزیکی ، مانند گناه و معصیت و حریم نگرفتن برای احکام الهی. ولی اگر مردم به سوی ایمان و حفظ بهداشت بروند، ما درهای برکت آسمان و زمین را به روی آنان می گشاییم .)ْ لَفَتَحْنَا عَلَيهِْم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْض) (اعراف : 96)
2. شکر نعمت های بیکران دریا و به یاد آوردن آنها (ثُمَّ تَذْكُرُواْ نِعْمَةَ رَبِّكُم)(زخرف: 13)

دریا و دریا نوردی را در تسخیر شما قرار دادیم تا از نعمت های الهی یاد کنید ، خود را مدیون خدا بدانید و شاکر او باشید.

شکر نعمت نعمتت افزون کند           کفر نعمت از کفت بیرون کند [51]

• دعا در سفر دریایی

از مسائلی که ما را به خدا پیوند می زند و نعمت های بیکرانش را در یاد و خاطرمان زنده می کند دعا و نیایش است. برخی دعاها به عنوان کد ، رمز گشایند . دعاهایی از پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) وارد شده که هر کس در سفر دریا با اخلاص آنها را بخواند ، از هر خطری سلامت بماند . چند نمونه ذکر می کنیم .

پیامبر (ص) فرمود: ای علی ، هر گاه امت من بر کشتی بنشینند و این دعا را بخوانند از غرق شدن در امان خواهند بود . بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ مَا قَدَرُواْ اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَمَةِ وَ السَّمَاوَاتُ مَطْوِيَّاتُ  بِيَمِينِهِ  سُبْحَانَهُ وَ تَعَلىَ‏ عَمَّا يُشْرِكُون بِسْمِ اللَّهِ مجَْرئهَا وَ مُرْسَئهَا  إِنَّ رَبىّ‏ِ لَغَفُورٌ رَّحِيم[52]

به نام خداوند مهر گستر مهربان ، و خدا را آن چنان که باید ، به بزرگی نشناختند ، حال آن که روز قیامت ، زمین یکسره در قبظه اوست و آسمان ها درهم پیچیده به دست اوست . او منزه و برتر است از آنچه با وی شریک می گردانند . به نام خدا ست روان شدنش و لنگرانداختنش ، بی گمان پروردگار من ، آمرزنده مهربان است.

علی بن اسباط می گوید : کالایی به مکه بردم فروش نرفت ، به مدینه رفتم و خدمت امام رضا (ع) رسیدم واز آن حضرت راهنمایی خواستم . فرمود : … اگر خواستی از دریا سفر کنی ، هنگامی که بر کشتی نشستی ، بگو:

بِسْمِ اللَّهِ مَجْراها وَ مُرْساها فَإِذَا ضَرَبَتْ بِكَ الْأَمْوَاجُ فَاتَّكِ عَلَى يَسَارِكَ وَ أَشِرْ إِلَى الْمَوْجِ بِيَدِكَ وَ قُلِ اسْكُنْ بِسَكِينَةِ اللَّهِ وَ قِرَّ بِقَرَارِ اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّه‏

به نام خداست روان شدنش و لنگر انداختنش . و اگر امواج بر تو زد ، بر جانب چپ خود تکیه بده و با دستت به موج اشاره کن و بگو : به آرامش خدا ، آرام بگیر ، و به قرار خدا قرار بگیر . هیچ نیرو و توانی نیست مگر به [یاری] خدا .

علی بن اسباط می گوید : ازراه دریا رهسپار شدم . هر گاه موج بر می خاست به دستور امام رضا (ع) عمل می کردم و موج کنار می رفت و چیزی از آن به ما نمی خورد. [53]

فراموش نمی کنم ، خاطره آن ناخدای بوشهری را که می گفت : هر گاه دریا متلاطم می شد ، مقداری از تربت امام حسین (ع) را به دریا می ریختم ، دریا آرام می گرفت .

• دریا  در تمثیل ها

در تمثیل ها فراوان از دریا و کشتی استفاده شده است . به دلیل کثرت آموزندگی آن به برخی روایات اشاره می کنیم :

1/7. قرآن اقیانوسی است که کسی را به ژرفای آن دسترسی نباشد [54]

2/7. حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است .

3/7. دانش امام ، به سان دریاست که آنچه در اوست پایان نمی پذیرد [55]

4/7. انسان قانع ، بی نیازتر است از دریا . [56]

5/7. سخن نیک چون مروارید است . [57]

6/7. هم نشینی با اشرار و بدان ، چون مسافر دریاست .اگر از غرق شدن به سلامت بماند، از وحشت نمی رهد. [58]

7/7. فتنه ها چون شب های سیاه و دریای متلاطم هستند.[59]

8/7. هر گاه مرد ازدواج کرد (چونان است که ) به دریا سفر کرده است و چون فرزندی به دنیا آورد (مانند آن است که کشتی او ) شکسته شود .[60]

9/7. خدایا این بنده غرق در دریای لغزش ها را نجات بخش . [61]

10/7. دنیا چون آب دریا است که شخص هر چه از آن بیشتر بخورد ، تشنه تر می شود تا این که او را از پای در آورد . [62]

11/7.  نه با پادشاه باید همسایه شد و نه با دریا . زیرا پادشاه ، تو را می آزارد و دریا سیرابت نمی کند . [63]

12/7.  خدایا ! ما را از آنانی قرار ده که بر کشتی نجات نشسته اند و با باد یقین به حرکت در آمده اند و در ساحل دریاهای خشنودی ، لنگر انداخته اند. [64]

چو دریا پرخروش باش، ولی صبور. و سخاوتمند باش، و لی بی منت . مهربان باش ،ولی جدی. و ساده باش، ولی زیبا .

• پایان دریاها

در پایان عمر این عالم ، دگرگونی های بسیار بزرگ و غیر قابل تصوری رخ خواهد داد . زمین و آسمان دگرگون  و دریاها و اقیانوس ها به یکپارچه  آتش و شعله ور خواهند شد. در سه آیه سرنوشت دریا ها بیان شده است.

1.وَ إِ ذَا الْبِحَارُ فُجِّرَت(انفطار: 3) آن گاه که دریاها به هم پیوسته شوند .

 در آستانه روز قیامت ، بر اثر زلزله عالم گیر ، کوهها متلاشی شده و به دریاها فرو می ریزند ، آن چنان که دریاها پر شده و آب سراسر خشکی ها را فراخواهد گرفت و به صورت یک اقیانوس بزرگ تمام کره زمین را خواهد پوشاند .

2.وَ إِ ذَا الْبِحَارُ سُجِّرَت (تکویر: 6) در آن هنگام که دریاها برافروخته شوند .

3.وَ ال ْبَحْرِ المَْسْجُور (طور : 6) سوگند به دریای آتشین

سجرت از ماده تسجیر به معنای برافروختن و شعله ور کردن آتش است ، در آستانه قیامت دریاها و اقیانوس ها یکپارچه آتش گرفته ، شعله ور می گردند.[65]

نتیجه:

حاصل بخشی از مسائل مربوط به دریا و دریا نوردی در آموزه های دینی این که ، دریا جایگاه خاصی در آفرینش دارد و خداوند شگفتی های جهان هستی را در دل دریا قرار داده است تا    انسان ها را به تدبر و تفکر در جهان هستی و شکرگزاری نعمت هایش هدایت نماید . از این رو نقش و کارکرد دریا در حوزه های فرهنگی ، اعتقادی ، سیاسی و نظامی در آموزه های دینی به روشنی مورد تبیین قرار گرفته است .

دریا به عنوان نشانه ای از آیات الهی ، پنجره های فراوانی را از لحاظ فرهنگی و خدا باوری و هستی شناسی ، بر روی انسان باز می کند و پرده های غفلت را از فطرت پاک او کنار می زند .

در حوزه اقتصادی ، نقش چشمگیری دارد .تأمین انرژی ، مواد غذایی ، دارویی ، صنعتی ،           در آمدهای کلان از جواهرات گران قیمت ، معادن ، انرژی و … نهفته در دریا، حمل و نقل دریایی یخش کوچکی از نعمت های دریاست که در تسخیر انسان قرار دارد .

کشورهای برخوردار از دریا ، از لحظ سیاسی و نظامی ، اهرم قدرتی مانند دریا در اختیار دارند که بخشی از توانمندی آنها مرهون وجود دریاست .نعمت دریا وقتی پایدار وافزون می گردد که انسان در بهداشت دریا و شکرگذاری تلاش نماید.                   الحمد لله رب العالمین
5/11/1390

---

[1] . دریا در قرآن ، حدیث و فقه اسلامی ، مهدی عبداللهی ، سید محمد مرتضوی ، ص 65، مرکز تحقیقات اسلامی ، 1373 . به نقل از حیاه الحیوان الکیری ، ج 2 ، ص 29 ، دارالفکر ، بیروت .

[2] . بحارالانوار ، علامه مجلسی ، ج 10 ، ص 368، حدیث 10 ، بیروت

[3] . لسان العرب ، ابن منظور ، واژه بحر ، دار احیاء التراث العربی ، بیروت ، اول 1408 ه

[4] . معجم مفردات الفاظ القرآن ، راغب اصفهانی ، واژه بحر ، ص 108 ، دار الکاتب العربی

[5] . تفسیر نمونه ف آیه الله مکارم شیرازی ، ج6 ، ص 327 ، تهران ، دارالکتب الاسلامیه .

[6] . فرهنگ آفتاب ، عبدالمجید معادیخواه ، ج5، ص 2385 ، تهران ، نشر ذره ، 1372 .

[7] همین نسبت در ساختار بدن انسان دیده می شود . سه چهارم بدن انسان را اب تشکیل می دهد . این ارتباط قابل تأمل است .

[8] پایگاه اعجاز قرآن و حدیث ، عبدالدائم الکحیل .

[9] بحار الانوار ، علامه مجلسی ، ج 86 ، ص 192 ، ج 56.

[10] . آیات دیگر : سوره الرحمن : ایه 19، فاطر : آیه 12

[11] بحار الانوار ، ج86ف ص 192، ج 54.

[12] . دانشنامه میزان الحکمه ، محمد محمدی ری شهری و همکاران ، ج10، ص 32، ح 5675 نشر دارالحدیث ، اول 1387 ، بحار الانوار ، ج 3، ص 188 .

[13] . ر. ک. تفسیر نمونه ، ج 15، ص 124

[14] ر. ک دانشنامه میزان الحکمه ، ج10 ، ص 24 ، ح 5668، بحار ، ج6 ، ص 87، ح 11.

[15] . بحار الانوار ، ج93، ص 259، ح 1.

[16] دانش نامه میزان الحکمه ، ج1، ص 34، ح 5682، بحار ، ج3، ص 109.

[17] ر.ک . تفسیر نمونه، ج 11 ، ص 182-189

[18] ر.ک انعام ایه 97 ، جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتهَْتَدُواْ بهَِا فىِ ظُلُمَاتِ الْبرَِّ وَ الْبَحْر

[19] ر. ک به لقمان، آیه 27

[20] ر. ک سوگندهای قرآن ، ابوالقاسم رزاقی ، ص 434، انتشارات توحید قم ، 1361.

[21] فکر فی کثره نسله … ( بحار الانوار ، ج 60 ، ص 87 ، ح 11 . )

[22] ر.ک . غذا و تغذیه در آموزه ها ی دینی و علمی ، مصطفی آخوندی ف ص 140 ، زمزم هدایت 1381.

[23] والبحر سببا لکثره اموالکم .، فرهنگ آفتاب ، ج5 ، ص 2389، بحار ، ج 32، ص 256، ح 199 .

[24] دانش نامه میزان الحکمه ، ج 10 ، ص 26، ح 5668، بحار الانوار ، ج 60، ص 87، ح 11 .

[25] ر.ک . جاثیه ایه 12 ، فاطر آیه 12، زخرف ایه 12، اسراء آیه 70، بقره آیه 164، لقمان آیه 31.

[26] . دانشنامه میزان الحکمه ، ج 10، ص 27-29، ح 5668، بحار ، ج 60، ص 87، ح 11 .

[27] من لایحضره الفقیه ، شیخ صدوق ، ج 3، ص 556، ح 4914، دار صعب ، بیروت

[28] . رک.عنکبوت ایه 65، اسراء آیه 67، لقمان آیه 32.

[29] قال رجل للصادق (ع) … دلنی علی الله .. فقال … هل رکبت السفینه … (بحار الانوار ، ج 3 ، ص 41، ح 16، باب 3، اثبات الصانع

[30] دیوان پروین اعتصامی ، پیام محراب

[31] ر.ک. قصص آیه 7

[32] دیوان پروین اعتصامی

[33] . کافی ، محمد بن یعقوب کلینی ، ج 8 ، ص 42، ح 8 ، دار صعب ، بیروت . بحار ، ج 77، ص 35 ، ح 7 .

[34] . بحار الانوار ، ج 70، ص 191 و ج 79، ص 229.

[35] . وسائل الشیعه ، محمدبن حسن حر عاملی ، ج 17، ص 331، ح 22689.

[36] . سنن ابن ماجه ، محمد بن یزید قزوینی ، ج 2 ، کتاب جهاد ف ص 928.

[37] .کنزالعمال ، علی بن حسام الدین ف مشهور به متقی هندی ، ج4، چاپ هند ، ح 1682.

[38] کنزل العمال ،ج4، ح 1674.

[39] . کافی ، ج2، ص 596، کتاب فضل القرآن ، ح 1.

[40] . سنن ابن ماجه ، ج2، کتاب الجهاد ، ص 928.

[41] کنزل العمال ، ج 97، ص 10، ح 13.

[42] بحار الانوار ، ج97، ص  10 ، ح 13

[43] . کنزل العمال ، ج 4، ح 2019.

[44] کنز العمال ، ج4، ح 2131.

[45] همان ، ح 2021، از سنن ابی داود ، ج3، ص 7 ، ح 2493.

[46] سروش ، شماره 177، 25 دی 61، ص 34.

[47] ر. ک تفسیر المیزان ، علامه طباطبایی ، ترجمه موسوی همدانی ، ج 16، ص 292-293، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین

[48] تفسیر المیزان ، ج 16، ص 200 .

[49] تفسیر نمونه ، ج 16، ص 457.

[50] وَ إِن نَّشَأْ نُغْرِقْهُمْ فَلَا صَرِيخَ لهَُمْ وَ لَا هُمْ يُنقَذُون (یس: 43)

[51] ر.ک ابراهیم آیه 7. لَئنِ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ  وَ لَئنِ كَفَرْتمُ‏ْ إِنَّ عَذَابىِ لَشَدِيد

[52] . من لا یحضره الفقیه ، شیخ صدوق ، ج 4، ص 37، ح5762؛ بحار ، ج 77، ص 58، ح 3.

[53] دانش نامه میزان الحکمه ، ج 10 ، ص 44، 45 ؛ تفسیر قمی ، ج2، ص 282 ؛ بحار الانوار ، ج 76، ص 286، ح 4

بقیه روایت را از دانش نامه ص 41-45 ملاحظه کنید.

[54] نهج البلاغه ، محمد دشتی ، خطبه 198، موسسه امیر المومنین (ع)

[55] از امام کاظم (ع) بحار ، ج22 ، ص 348، ح 64.

[56] همان ، ج 78، ص 31، ح 99، از امام علی (ع)

[57] همان ، ص 170، ح 4، از امام باقر (ع)

[58] . غررالحکم ، ح 9835، امام علی (ع)

[59] فرهنگ آفتاب ، ج5، ص 2386.

[60] شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید ، ج 20، ص 301، امام علی (ع)

[61] بحار، ج91، ص 196، ح 3، امام کاظم (ع)

[62] کافی ، ج2، ص 136، ح 24، امام صادق (ع)

[63] بحار ، ج 78، ص 210، ح 89، امام صادق(ع)

[64] همان ، ج 94، ص 126، ح 19، امام سجاد (ع)

[65] ر.ک تفسیر نمونه ، ح 26، ص 175