دکترین پیامبر اعظم (ص) درسرایا (گروههاى گشتى رزمى)

چكيده

مربیان ش 21

دکترین پیامبر اعظم (ص) درسرایا (گروههاى گشتى رزمى)

چكيده

جنگ‏هاى عهد رسول خدا(ص) را به دو نوع تقسيم كرده‏اند: »غزوات« و»سرايا«.

سرايا – بر خلاف غزوات – جنگ‏هايى است كه رسول خدا(ص) در آنها حضورنداشته است.

رسول خدا(ص) از سال اوّل هجرى تا سال نهم هجرى حدود 47 سريه به‏مناطق گوناگون اعزام كرد و هدف او، شناسايى منطقه جغرافيايى، آشنايى باقبايل عرب و بستن پيمان با آ نها، ناامن ساختن راههاى تجارى قريش، مانورنظامى، مقابله با اشرار و مانند آن بود.

آن حضرت نظارت كامل بر سرايا داشت و از آغاز تا حصول نتيجه پيگرد عملكردآنان بود تا از مسير الهى و ارزش‏ها و قوانين اجتماعى منحرف نشوند. اين مقاله‏با ارائه جدولى از سرايا، در صدد تبيين دكترين رسول اعظم(ص) در اين‏موضوع مى‏باشد.

كليدواژه‏ها: دكترين، سرايا، گروههاى گشتى رزمى، سيره نظامى پيامبر(ص)،اهداف، قوانين و مقررات.

  مقدمه

رسول گرامى(ص) در سيزده سال دوران مكّى، به دلايلى مأمور به صبر و شكيبايى در مقابل‏توطئه‏ها، تبليغات و اذيت و آزار و شكنجه‏هاى مشركان و دشمنان خدا بود. ولى در دوران مدنى‏با تأسيس حكومت اسلامى، اين ممنوعيت برداشته شد و مسلمانان اجازه يافتند با دشمنان‏اسلام جهاد كنند. آيات 39 و 40 سوره حج و آيه 84 سوره نساء و دهها آيه جهادى ديگر مؤيداين مطلب است. حال فرصتى پيش آمده بود تا مسلمانان از خود دفاع كنند، مسلمانانى كه‏سيزده سال در ظلم و ستم مشركان مى‏سوختند و حتى حق حيات و زيست نداشتند و مظلومانه‏از شهر و ديار و خانه خود بيرون شدند و مشركان به ستم همه دارايى و اموال آنان را مصادره‏كردند، ديگر زمان شكنجه و دم فرو بستن و ستمكشى به سر آمده بود. خداوند نه تنها به آنان‏اجازه داده بلكه تكليف كرده بود كه از حقوق و آرمانهاى خود دفاع كنند و با دشمنان خدا وانسانيت، چون منطق خودشان رفتار نمايند. در اين راستا سرايا )= گروههاى گشتى رزمى -اطلاعاتى( كه بيشتر توسط مهاجران انجام مى‏گرفت سازماندهى شد و گاه تا عمق اردوگاه وپايگاه دشمن پيش مى‏رفت و با موفقيت عمليات خود را انجام مى‏داد.

سرايا جمع سريّه به گروههاى گشتى رزمى – اطلاعاتى گفته مى‏شود كه پيامبر(ص)، خود درآنها حضور نداشت، بلكه گروهى رزمنده را با تعيين فرمانده براى مأموريت‏هاى گوناگون اعزام‏مى‏نمود.

اعزام گروههاى گشتى – رزمى از سال اوّل تا سال نهم هجرى ادامه يافت، و هر گروهى‏از يك نفر تا 500 نفر سازماندهى مى‏شد؛ تنها در سريه موته، سه هزار نفر شركت داشتند.در مدّت نه سال حدود 48 سريّه انجام گرفت. البته در تعداد سرايا بين مورخّان اختلاف است.برخى كمتر از 48 و برخى بيشتر از 48 عدد نام برده‏اند. و شايد سرّ اختلاف اين باشد كه گاه‏يك سريّه به دو نام ذكر شده است. مثلاً سريه عبداللَّه بن جحش و سريه نخله كه هر دو نام يك‏سريه مى‏باشند و يا برخى سرايا چون در تكميل غزوه‏اى انجام گرفته، برخى مورخّان آن رامستقلاً ذكر نكرده‏اند بلكه آن را مكمّل غزوه دانسته‏اند مانند: سريه غالب بن عبد اللَّه ليثى كه‏پس از غزوه الكُد از همان منطقه انجام گرفته است. در هر صورت ملاك تعداد سرايا و گروههاى‏گشتى نيست، بلكه آنچه در اين نوشتار مورد توجّه است، آشنايى با دكترين پيامبر اعظم(ص)در سرايا مى‏باشد.

 جدول

اين جدول بر اساس سال مأموريت تنظيم شده و نام، هدف، مكان، تعداد نيروى مسلمانان ودشمنان و نتايج عمليات مشخص شده است. نام 47 سريّه در اين جدول آمده است.

 اهداف

سرايا و گروههاى گشتى رزمى – شناسايى با چه انگيزه و هدفى سازماندهى مى‏شدند؟ قبل ازتبيين اهداف سرايا، به اين نكته اشاره مى‏كنيم كه اعزام سرايا يك نوع استراتژى دفاعى را تعقيب‏مى‏كرد كه با تاكتيك تهاجمى انجام مى‏گرفت. پيامبر(ص) مى‏خواست با اين استراتژى حلقه‏دفاعى مركز حكومت اسلامى را تكميل كند و راههاى نشر تبليغ اسلام را امن نمايد، سرايا اين‏اهداف را دنبال مى‏كردند:

يك – شناخت بيشتر محيط جغرافيايى و راههاى ارتباطى اطراف مدينه. مسلمانان‏توانستند راههاى اطراف مدينه كه به مكّه (پايگاه مشركان) منتهى مى‏شد، شناسايى كنند،بويژه راههاى حياتى و مواصلاتى ميان مكه و شام را، كه شاهرگ حيات اقتصادى قريش‏به شمار مى‏رفت.

دو – آشنايى با قبايل اطراف مدينه و انعقاد پيمان دفاعى با برخى از آنها، جهت حفظامنيت مدينه.

سه – زير نظر گرفتن تحركات دشمنان و گزارش به موقع آنها به پيامبر(ص) جهت اقدامات وتصميمات مقتضى.

چهار – ناامن ساختن راههاى تجارى قريش و وارد كردن خسارات مهمّ به اقتصاد قريش.مسلمانان مهم‏ترين راه‏هاى تجارى قريش ميان مكه و شام را مورد تهديد قرار دادند و امنيت‏قريش را در آن راه‏ها سلب كردند. اين مسأله براى تجارت قريش كه تنها راه معاش آنان بودپيامدهاى بسيار ناگوارى داشت، و آنان را در خطر محاصره اقتصادى قرار مى‏داد.

پنج – انجام مانورهاى نظامى و رزمى به انگيزه هشدار به قريش و اعلام حضور نظامى‏قدرتمندانه در منطقه، مسلمانان با اين مانورها به دشمنان خود اعم از قريش، يهود منافقان واعراب بت پرست و قبايل اطراف مدينه ثابت كردند كه نيرومندند و مى‏توانند در برابر تهديدات وتجاوز آنان بايستند و از دين و آرمانهاى خود دفاع كنند.

شش – از ميان برداشتن افراد شرور و توطئه‏گر كه با قتل و غارت، امنيت را از جامعه اسلامى‏سلب مى‏كردند.

هفت – پاكسازى قلمرو حكومت اسلامى (حجاز) از بت و بتخانه و بت پرستى و برچيدن‏آثار طاغوت البته اين سرايا پس از فتح مكه و نزول سوره براءت صورت گرفت.

سفارشات واقدامات نظامی

رسول خدا(ص) بر سرايا و گروههاى اعزامى، نظارت كامل داشت و از هنگام اعزام تا بازگشت‏با دقت پيگير عملكرد آنان بود.

آن حضرت با بيان سفارش‏ها و دستورات نظامى دقيق، به فرماندهان و نيروهاى تحت‏امرشان به آنان تأكيد مى‏ورزيد تا از مسير اهداف و ارزش‏هاى الهى و قوانين و مقررات‏اجتماعى منحرف نشوند، و تعصّبات قومى و انتقام ستانى را با اهداف و انگيزه‏هاى الهى مخلوطنكنند. حركت و مأموريت آنان بايد »در راه خدا و براى خدا و طبق سنت رسول خدا(ص)«باشد. ملاك فى سبيل اللَّه، شاخص و امتياز آنان بر ديگران است. اگر از مسير خدا و رسول‏خدا(ص) خارج شوند، نه تنها پاداشى نصيبشان نمى‏شود كه در پيشگاه خداوند بايد پاسخگوى‏اعمال و رفتار خود باشند. اهم اين دستورات به شرح زير بود:

3 / 1 – سفارش رزمندگان به تقوا و رعايت مسائل اخلاقى، رفتارى، نظامى و حفظ ارزش‏هاى‏دينى و پرهيز از اعمال ضد انسانى؛

پيامبر(ص) از غَدَر و خيانت و نارو زدن به دشمن را نهى مى‏كرد، و از مثله كردن كشته‏هاى‏دشمن، و كشتن غيرنظاميان و زنان و كودكان و آزردن زنان و هتك حرمت آنان و كشتن ناتوانان‏و پيران فرتوت پرهيز مى‏داد. براى پيك و گروگانهاى دشمن مصونيت جانى قائل و براى محيطزيست و حيوانات اهلى حرمت قائل بود و نظاميان را از بريدن درختان و آتش زدن مزارع وكشتن حيوانات اهلى جز در حال ناچارى و اضطرار نهى مى‏كرد، و دعوت دشمن را به اسلام قبل‏از نبرد و دادن فرصت به او را لازم مى‏شمرد. سفارش اكيد بر هدايت دشمن داشت نه بر كشتن او.لذا به پايين‏ترين رده نظامى يعنى سرباز صرف هم، اجازه داده بود كه به دشمن امان دهد تاپيرامون اسلام تحقيق نمايد. به روايات ذيل توجه كنيد:

يك – عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الُّثمَالِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ عليه السلام قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ‏صلى الله عليه وآله إِذَا أَرادَ أَنْ يَبْعَثَ‏سَرِيَّةً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَيْنَ يَدَيْهُ ثُمَّ يَقُولُ سِيُروا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ لاَتَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُواوَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَيْخاً فَانِى؛ وَ لاَ صَبِيّاً وَ لَا امْرَأَةً وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ‏تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا وَ أَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ أَدْنى الْمُسْلِمِينَ أَوْ أَفْضَلِهِمْ نَظَرَ إلى أَحَدٍ مِنَ الْمُشْرِكينَ فَهُوَ جارٌ حَتَّى يَسْمَعَ‏كَلامَ اللَّهِ فَإِنْ تَبِعَكُمْ فَأَخُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ إِنْ أَبِى فَأَبْلِغُوهُ مَأْمَنَهُ وَاسْتَعِينُوا بِاللَّهِ. [وسائل الشيعه ج 15، ص 58، ح 19985؛ الكافى ج 5، ص 27.]

»ابوحمزه ثمالى« از امام صادق(ع) نقل مى‏كند كه فرمود: پيامبر خدا(ص) هنگامى كه‏تصميم به اعزام سريه‏اى مى‏گرفت، آنان را فرا مى‏خواند و در برابر خود مى‏نشاند و مى‏فرمود: بإے؛ثث؟ددنام خدا و با استعانت از خدا و در راه خدا و بر راه و روش ملّت رسول خدا(ص) حركت كنيد. ازحدود الهى تجاوز ننماييد، (كسى را( مثله نكنيد. خيانت و پيمان شكنى نكنيد. پير فرتوت و ازكار افتاده، كودك و زنى را نكشيد و درختى را قطع ننماييد مگر اضطرار داشته باشيد و هر فردى‏از افراد مسلمان چه بلند مرتبه باشد يا مقام پايين داشته باشد در صورتى كه به يكى از مشركان،امان دهد، امان وى محترم است تا او بيايد و كلام خدا را بشنود؛ پس اگر اسلام آورد، او برادردينى شماست و اگر نپذيرفت، راه در امان ماندنش (يعنى جزيه) را به او ابلاغ كنيد )و يا او را به‏مأمنش بازگردانيد) و از خدا كمك بگيرد.

دو – »مسعدة بن صدقه« از امام صادق(ع) نقل كرد كه فرمود: رسول خدا(ص) هر گاه‏فرمانده‏اى را براى سريه‏اى مى‏فرستاد، او و يارانش را به تقواى الهى سفارش مى‏كرد.

سپس مى‏فرمود: به نام خدا و در راه خدا جهاد كنيد و با كسانى كه به خدا كفر ورزيده‏اندبجنگيد )اما( نارو نزنيد، خيانت و پيمان شكنى نكنيد (كشته‏ها) را مثله ننماييد و طفل و نوجوان‏و راهب (كسى را كه در قله كوهى به تنهايى زندگى مى‏كند) نكشيد و درختان نخل را آتش نزنيدو آن‏ها را در آب غرق نكنيد و درختى كه ميوه مى‏دهد قطع نكنيد. و زراعتى را آتش نزنيد؛ زيراچه بسا بدانها نيازمند شويد و از چهارپايانى كه گوشت آنها خوردنى است، نكشيد، مگر آن كه به‏گوشت آنها محتاج شويد و هنگامى كه دشمن را ملاقات كرديد، آن را به يكى از اين سه چيزدعوت كنيد پس اگر اجابت كردند از آن‏ها قبول كنيد و از (جنگ) با آنها چشم بپوشيد؛ )آن سه‏چيز عبارتند از) اين كه آن‏ها را به اسلام دعوت كنيد؛ پس اگر پذيرفتند قبول كنيد و ديگر كارى‏با آن‏ها نداشته باشيد و آنان را بعد از اسلام آوردن به هجرت دعوت كنيد. پس اگر قبول كردند ازآن‏ها بپذيريد و كارى با آن‏ها نداشته باشيد و اگر از مهاجرت امتناع ورزيدند و شهر و كشورخودشان را اختيار كردند و از داخل شدن به »دارالهجرة« خوددارى كردند در اين صورت آن‏هابه منزله باديه نشينان مؤمن هستند، همان قانونى كه بر آنان جارى مى‏شود بر اين‏ها نيز جارى‏است؛ از غنائم چيزى به آن‏ها تعلق نمى‏گيرد مگر اين كه در راه خدا مهاجرت كنند.

و اگر از اين دو پيشنهاد، روى گرداندند پس آن‏ها را به دادن جزيه دعوت كنيد (با همان‏شيوه‏اى كه قرآن فرموده) با دست خود و با خضوع.

بنابراين اگر حاضر به اعطاى جزيه شدند از آن‏ها قبول مى‏شود و در اين حال با آنان كارى‏نداشته باشيد. و اگر از پرداخت جزيه نيز خوددارى كردند، در اين صورت براى جنگ با آن‏ها ازخدا كمك بخواه و با آنان در راه خدا جهاد كن به نحوى كه حق جهاد در راه خدا ادا شود. وهنگامى كه قلعه‏اى را محاصره كردى و اهل قلعه از تو خواستند كه در اجراى حكم خدا نسبت به‏آن‏ها كوتاه بيايى، كوتاه نيا؛ اما در حكم قانون خودت، درباره آنان تخفيف بده و هر گونه كه‏مى‏خواهى درباره آن‏ها عمل كن (زيرا) اگر شما در اجراى حكم خدا تخفيف قائل شوى‏نمى‏دانى كه آيا حكم خدا را درباره آن‏ها پياده كرده‏اى يا نه. و هنگامى كه اهل قلعه‏اى رامحاصره كردى پس اگر از تو اجازه خواستند كه نسبت به حقوق و پيمان خدا و رسولش به آن‏هاتخفيف دهى چنين كارى را نكن؛ اما در حقوق و پيمان‏هاى خودتان و پدرانتان و برادرانتان به‏آن‏ها تخفيف ده؛ زيرا اگر شما پيمان خود و پدران و برادرانتان را بشكنيد در روز قيامت براى‏شما آسان‏تر است از اين كه پيمان و حقوق خداوند و پيامبرش(ص) را ناديده بگيريد و بشكنيد. [وسائل الشيعه، ج 15، ص 59؛ الكافى، ج 5، ص 29.]

سه – عن اميرالمؤمنين (عليهم السلام): »ان رسول اللَّه (صلى اللَّه عليه و آله)، كان اذا بعث جيشا اوسرية، اوصى صاحبها بتقوى اللَّه فى خاصة نفسه، و من معه من المسلمين خيرا، و قال: اغزوا بسم اللَّه وفى سبيل اللَّه – الى ان قال – و لا تقتلوا وليدا، و لا شيخا كبيرا، و لا امراة – يعنى ان لم يقاتلوكم – و لاتمثلوا، و لا تغلوا، و لا تغدروا«. [مستدرك الوسائل ج 11، ص 39، ح 12379.]

از امير مؤمنان روايت شده كه فرمود:

»پيغمبر خدا(ص) هر گاه لشكر يا فوجى را به منطقه‏اى اعزام مى‏كرد به آنان اندرز مى‏داد. به‏فرمانده آنها سفارش مى‏كرد كه از )محرمات( الهى، پروا كند، و كسانى را كه با وى بودند به نيك‏رفتارى فرا مى‏خواند و مى‏فرمود: بجنگيد به نام خدا و در راه خدا.

تا آن كه فرمود:

و نوزادان و پيران و زنان را نكشيد. – مقصودش اين بود كه اگر اينان با شما نجنگند – و كسى‏را مثله نكنيد، و دست خيانت به غنايم نزنيد، و پيمان شكنى نكنيد.

امام على(ع) در آستانه مأموريت خود به يمن پرسيد: يا رسول اللَّه! چگونه عمل كنم؟

پيامبر(ص) فرمود: آنگاه كه به منطقه قوم رسيدى و در برابرشان قرار گرفتى، آغاز به جنگ‏نكن تا آنان جنگ با تو را شروع كنند، پس اگر جنگ را شروع كردند، با آنان نبرد نكن تا اينكه ازشما كسى كشته شود، و اگر كسى از شما كشته شد نيز صبر كن و شتاب نكن، آنگاه آنان را به‏توحيد و گفتن لا اله الاّ اللَّه دعوت كن، اگر قبول كردند، به نماز و اعطاء صدقات دعوتشان كن، اگرپذيرفتند، بر آنان تعدّى نكن، به خدا سوگند! اگر خداوند يك نفر را به دست تو هدايت كند، براى‏تو ارزشمندتر از آن است كه خورشيد بر آن طلوع و غروب كند ]كنايه از اينكه هدايت يك نفر ازتمام دنيا برتر است[. [واللَّه لأن يهدى اللَّه على يدك رجلآ واحداً خيرٌ لك ممّا طلعت عليه الشمس أو غربت.]

3 / 2 – منشور جهاد

َّےنكاتى كه در روايات آمده يك منشور جهادى كامل را تشكيل مى‏دهد و از آنها مى‏توان مواردزير را نتيجه گرفت:

. بيان اين منشور جهادى، سيره مستمر پيامبر خدا(ص( بوده است. (كان…)

. به حضور طلبيدن نيروها، حاكى از نوعى احترام قائل شدن براى آنان است.

. سفارش فرمانده به طور ويژه به تقواى الهى، به جهت مسئوليت سنگين او، چون با جان ومال و آبروى انسانها سروكار دارد. (امره بتقوى اللَّه فى خاصة نفسه)

. سفارش تمام نيروهاى رزمنده به تقوا و رعايت حرمت دستورات خدا.

. رفتن به جهاد فقط براى خدا، و در راه خدا ارزش دارد (اغزوا باسم اللَّه و فى سبيل اللَّه)

. ممنوعيت غَدر و خيانت ورزيدن و نارو زدن (لا تَغدروا)

. وجوب وفاى به عهد و حرمت پيمان شكنى (و لا تغلّوا)

. نهى از مثله و پاره پاره كردن كشته‏هاى دشمن (و لا تمثّلوا)

. نكشتن پيران فرتوت، نوجوانان و كودكان و زنان (و لا تقتلوا وليداً و…)

. نكشتن راهبان صومعه نشين (و لا متبتّلاً فى شاهقٍ)

. نهى از آتش زدن و غرق كردن نخل‏ها (و لا تحرقوا النّخل و لا تغرقوه بالماء)

. قطع و نابود نكردن درختان ميوه (و لا تقطعوا شجرة مثمرة)

. نهى از بريدن درختان مگر در حال اضطرار و ناچارى.

. به آتش نكشيدن مزارع و تاكستان‏ها (و لا تحرقوا زرعاً…)

. نكشتن حيوانات حلال گوشت مگر در صورت ناچارى (و لا تعقروا من البهائم)

. قبل از شروع جنگ، دعوت دشمنان به سه چيز: به اسلام، به هجرت از دار الفكر به دارالهجرة و به اعطاء جزيه، اگر يكى از اين سه را پذيرفتند، جنگ با آنان متوقف مى‏شود. و اگرهيچكدام را نپذيرفتند با آنان جنگ مى‏شود.

. كوتاه نيامدن در اجراى حكم خدا.

. جواز تخفيف مجازات دشمن بر اساس پيمان‏هاى بين خودتان نه بر اساس حكم خدا.

. جواز پناهندگى به دشمن براى تحقيق پيرامون اسلام.

. آغاز به جنگ نكردن.

. دعوت دشمن به اسلام و اصرار به هدايت او.

اين سفارش‏ها و حسّاسيت‏هاى آن پيامبر عظيم الشأن(ص) را در منابع اهل سنت و نيزمنابع تشيع آمده، اما برخى مورخان و مستشرقان درباره هدف رسول خدا(ص) از سرايا چنين‏نوشته‏اند:

»هدف نخستين پيامبر(ص) از اين اعزام‏ها، انتقام از قريش و غارت اموال آنان و اعلان‏جنگ عليه تمام افرادى بود كه پس از اين به حكم اسلام گردن ننهند.« [ر.ك. سيرة المصطفى، هاشم معروف الحسنى، ص 311.]

و برخى پا را فراتر نهاده گفته‏اند:

قتل و غارت اموال از مهم‏ترين عواملى بود كه مردم مدينه را به گرد رسول خدا(ص) جمع‏كرده بود! [همان.]

از اين مستشرقان مسيحى متعصب مى‏پرسيم، آيا قتل و غارت، با تقوا و رعايت قوانين ومقررات الهى در عدم تجاوز از حدود خداوندى و… سازگارى دارد؟!

قضاوت درباره سخنان و نوشته‏هاى مستشرقان را بر عهده خوانندگان گرامى مى‏گذاريم.

3 / 3 – تأكيد بر رعايت قوانين اجتماعى؛ رسول خدا(ص) براى قوانين اجتماعى بسيارارزش قائل بود و بر آن تأكيد مى‏ورزيد. هيچ گاه دوست نمى‏داشت براى رسيدن به هدف ازقوانين عبور كرده آنها را ناديده بگيرد. در بينش پيامبر(ص) نظريه »هدف وسيله را توجيه‏مى‏كند« هيچ جايى ندارد. از قوانينى كه در بين مشركان قبل از اسلام متداول بود، حرمت چهارماه حرام (رجب، ذى قعده، ذى حجه و محرم) بود. اسلام نيز آن را تأييد كرد. رسول گرامى(ص)به دليل اينكه فرمانده يكى از سريّه‏ها به نام عبداللَّه بن جحش به همراه هشت نفر از مهاجران،حرمت اين ماهها را حفظ نكرده و به مشركان حمله كرده بودند او و يارانش را توبيخ كرد. عبداللَّه‏به تصوّر اينكه اگر در ماه رجب به كاروان قريش حمله نكند، آنان وارد حرم شده و مصونيت پيدامى‏كنند، به آنان يورش برده يك نفر را كشته و دو نفر را اسير گرفته با كالاهاى غنيمتى به مدينه‏بازگشتند. پيامبر(ص) غنايم و اسيران را تحويل نگرفت و به عبداللَّه فرمود: »من هرگز به شمادستو نداده بودم كه در ماه حرام نبرد كنيد!«. گروه اعزامى با مشاهده اين وضع از چشم مسلمانان‏افتادند و زندگى در كامشان تلخ شد. تا اينكه خداوند اين آيه را نازل كرد و گناه اين قضيه را به‏گردن مشركان فتنه‏انگيز انداخت و مسلمانان را تبرئه كرد.

يَسْأَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ فِيهِ قُلْ قِتَالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَصَدٌّ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَكُفْرٌ بِهِ وَالْمَسْجِدِالْحَرَامِ وَإِخْرَاجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِندَ اللّهِ وَالْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلاَ يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتَّىيَرُدُّوكُمْ عَن دِينِكُمْ إِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَن يَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ‏أَعْمَالُهُمْ فِي الْدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَأُولئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ (بقره: 217)

از تو درباره ماه حرام مى‏پرسند. در پاسخ آنان بگو: جنگ در آن ماه گناهى بزرگ و ما يه‏جلوگيرى از راه خداست؛ ولى جُرم بيرون راندن ساكنان مسجدالحرام بزرگ‏تر است و گناه‏فتنه، بزرگ‏تر از كشتار است!

اين آيه در عين تثبيت سنّت رايج ميان اعراب و تحريم جنگ در ماههاى حرام، گناه اين‏پيشامد را به گردن قريش مى‏گذارد؛ زيرا آنان بودند كه مسلمانان را از خانه و شهرشان بيرون‏كردند، بر ضد آنان توطئه نمودند، اموالشان را مصادره كردند، و آنان هستند كه دست به فتنه‏مى‏زنند و گناه فتنه گرى بزرگتر از قتل است. اگر آنان به چنين اعمالى دست نمى‏زدند. مسلمانان‏نيز آن عمل را انجام نمى‏دادند. با نزول اين آيه شريفه پيامبر(ص) غنايم جنگى و اسيران راتحويل گرفت. [سيره نبويه، ابن هشام، ج 2، ص 255 – 252؛ مغازى، واقدى، ج 1، ص 19 – 13.]

3 / 4 – سفارش به رازدارى و استتار و در نتيجه غافلگير ساختن دشمن

پيامبر اكرم(ص) به مسأله حفاظت اطلاعات و راز دارى بسيار اهميّت مى‏داد، چرا كه مسأله‏حفاظت اطلاعات از مهم‏ترين ابزار غافلگيرى است و غافلگيرى از مهم‏ترين اصول جنگ‏مى‏باشد. به دو نمونه بسنده مى‏كنيم.

به ابو سلمه بن عبدالاسد – فرمانده سريّه 150 نفرى كه به سوى طايفه بنى اسد در 330كيلومترى مدينه، اعزام شده بود فرمود: شب‏ها از بيراهه حركت كن و روزها در پناهگاههااستراحت كن و ناگهان چون صاعقه‏اى بر دشمن فرود آى تا دشمن فرصت نيابد از قبايل ديگركمك بگيرد.« [مغازى، ج 1، ص 340؛ طبقات ابن سعد، ج 2، ص 340.]

– وقتى عبداللَّه بن جحش را به فرماندهى هشت نفر از مهاجران اعزام كرد، نامه سر به مهرى‏به وى داد و فرمود: »پس از دو روز حركت، نامه را گشوده به مضمون آن عمل كن«. عبداللَّه نيزپس از دو روز حركت نامه را گشود، مضمون آن چنين بود: »چون نامه را خواندى، به راه خودادامه بده و چون به سرزمين »نخله« رسيدى، فرود آى و كاروان قريش را زير نظر بگير و ازتصميم‏ها و اهداف آنان اطلاعاتى به دست آور.« [مغازى، ج 1، ص 13؛ سيره ابن هشام، ج 2، ص 252.]

3 / 5 – زير نظر داشتن فرماندهان مشكوك؛ پيامبر خدا(ص) بر اعمال و رفتار فرماندهان‏نظارت كامل داشت، بويژه فرماندهانى كه ممكن بود به خطا بروند و مرتكب عملى شوند كه‏ارزش‏هاى الهى را زير سؤال ببرند.

امام رضا(ع) فرمود:

كانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) اِذا بَعَثَ جيشّاً فَاتَّهمَ اميراً بَعَثَ مَعَه مِن ثقاتِه مَن يتَجسَّس لَهُ خبره« [وسائل الشيعه، ج 11، ص 44.]

]سيره رسول خدا(ص) چنين بود[ كه هر گاه لشكرى را به فرماندهى فردى متّهم، مى‏فرستاده‏فرد مورد اعتمادى از افراد خود را به همراه او مى‏فرستاد تا او را زير نظر داشته، اخبارش را به‏ايشان گزارش دهد.

نكته قابل توجّه اين كه لفظ »كان« در كلام عرب براى استمرار به كار مى‏رود. بنابراين معناى‏حديث اين است كه سيره هميشگى پيامبر(ص) چنين بوده است.

3 / 6 – دعا براى آنان؛

عن السّكَونى عن ابى عَبداللَّه(ع): اَنّ النّبى(ص) كان اذا بَعث سريّةً دَعالَها [وسائل الشيعه، ج 15، ص 58، ح 19984.]

سكونى از امام صادق(ع) نقل مى‏كند: سيره پيامبر خدا(ص) چنين بود كه هر وقت سريّه و گروه‏گشتى اعزام مى‏كرد، براى آنان دعا مى‏كرد.

نكته در روايت، همچون روايت قبلى اين است كه لفظ »كان« براى استمرار است يعنى سيره‏هميشگى رسول خدا(ص) چنين بوده كه پس از اعزام سرايا براى پيروزى و سلامت آنان دعامى‏كردند.

3 / 7 – تعيين چند فرمانده براى برخى سرايا؛ گاه پيامبر براى سريّه‏اى چند فرمانده تعيين‏مى‏كرد تا در صورت شهادت آنان، نيروها دچار هرج و مرج نشوند. در جنگ موته سه فرمانده‏تعيين كرد، فرمانده اوّل: جعفر بن ابيطالب، فرمانده دوّم: زيد بن حارثه و فرمانده سوم: عبداللَّه بن‏رواحه، و فرمود: اگر او نيز شهيد شد، نيروها خود يكى را به عنوان فرمانده انتخاب كنند. [بحار، ج 21، ص 50. در منابع اهل سنت فرمانده نخست زيد بن حارثه ذكر شده است.]

نتیجه گیری

پيامبر اكرم(ص) با اعزام سرايا به مناطق گوناگون به اهداف استراتژى و دكترين خود دست‏يافت، ضمن آنكه نيروها با مناطق جغرافيايى و قبائل عرب آشنا شده و با مانورهاى نظامى،خود را براى رويارويى با جنگ‏هاى بزرگ كاملاً آماده كرده بودند. در عين حال توانستند هم‏اشرار را سركوب و هم راههاى تجارى قريش جنگ افروز و فتنه گر را ناامن سازند و ضربه‏اقتصادى مهمّى به مشركان وارد سازند. از سوى ديگر رسول گرامى اسلام(ص) با سفارش‏هاى‏مكرّر مى‏كوشيد نيروهاى رزمى را با اصول و قوانين و مقررات الهى و نظامى آشنا سازد و آنان رارشد دهد. لذا سفارشات آن حضرت به يك منشور 21 مادّه‏اى جهادى تبديل شد و رعايت اين‏منشور جهادى از جانب مسلمانان باعث شد كه هيچ گاه دشمنان اسلام نتوانند بر پيامبراسلام(ص) خرده بگيرند و آن را دستمايه فتنه‏گرى خود قرار دهد.