گزارش لحظه به لحظه واقعه عاشورا

گزارش لحظه به لحظهاز واقعه عاشورا (با تكيه بر منابع كهن)

عبدالرحمان انصارى شيرازی و مصطفى آخوندى

فهرست مطالب

مقدمه··· 15

ويژگى‏هاى كتاب··· 18

بخش اول··· 21

فصل اوّل··· 23

از مدينه تا مكّه··· 23

عصر معاويه، عصر چالش با اسلام ناب··· 23

اعلان آمادگى كوفيان پس از شهادت امام حسن(ع)··· 24

پاسخ امام حسين(ع) به مردم كوفه··· 25

گزارش موقعيت امام حسين(ع) به معاويه و واكنش معاويه··· 26

پاسخ كوبنده امام حسين(ع) به معاويه··· 27

سياست‏هاى راهبردى معاويه··· 30

چالش معاويه در تعامل با امام حسين(ع)··· 32

معاويه و ارعاب مخالفان··· 33

سخنرانى امام حسين(ع) در سرزمين منا··· 34

هشدار معاويه به يزيد قبل از مرگ··· 35

مرگ معاويه و به خلافت رسيدن يزيد··· 36

مشاوره وليد با مروان··· 37

سرنوشت وليد··· 39

امام حسين(ع) و تدارك سفر··· 40

امام حسين(ع) و خواصّ مصلحت‏انديش··· 41

1 . عمر اطرف··· 41

2 . عبداللّه‏ بن عمر··· 41

3 . محمد حنفيه··· 42

ملاقات با ام‏سلمه··· 43

وصيّت‏نامه امام حسين(ع)··· 44

حركت كاروان حسينى از مدينه··· 45

ملاقات عبداللّه‏ مطيع با امام(ع) در راه مكه··· 46

فصل دوّم:··· 47

امام حسين7 در مكّه··· 47

ورود كاروان حسينى به مكه··· 47

نامه امام به مردم بصره··· 48

آگاهى مردم كوفه از قيام امام حسين(ع) و ارسال نامه··· 52

محتواى نامه‏ها··· 53

پاسخ امام حسين(ع) به كوفيان··· 54

پيشنهاد سرشناسان و خواص مكه··· 56

پيشنهاد عبداللّه‏ بن عباس··· 57

پيشنهاد محمد بن حنفيه··· 57

موضع عبداللّه‏ بن عمر··· 58

نصايح دو پهلوى عبداللّه‏ بن زبير··· 59

پيشنهاد عمر بن عبدالرحمن مخزومى··· 61

طرح ترور امام(ع) در مكّه··· 61

مسلم بن عقيل در كوفه··· 62

نامه مسلم به امام حسين(ع)··· 63

واكنش حاكم كوفه··· 63

عزل حاكم كوفه··· 64

حركت عبيداللّه‏ بن زياد به سوى كوفه··· 65

نيرنگ ابن زياد هنگام ورود به كوفه··· 66

ارعاب و تهديد··· 67

انتقال مسلم از خانه مختار به خانه هانى··· 68

عدم اقدام مسلم به ترور ابن زياد··· 68

در جستجوى مسلم بن عقيل··· 70

دستگيرى هانى··· 71

قيام مسلم بن عقيل··· 74

بازرسى خانه به خانه براى دستگيرى مسلم··· 75

وصاياى مسلم··· 77

شهادت برخى از ياران مسلم در روز قيام··· 78

موقعيت مختار··· 78

حركت امام حسين از مكه··· 80

فصل چهارم··· 81

از مكه تا كربلا··· 81

منازل بين راه مكه تا كربلا··· 81

تعقيب كاروان حسينى در منزل ابطح··· 82

ملاقات فرزدق با امام در منزل صفاح··· 85

ملاقات بشر بن غالب با امام ا… در ذاتِ عِرْق··· 86

سفيران امام حسين(ع)··· 87

ملاقات با عبداللّه‏ بن مُطيع··· 91

خُزيْميّه··· 91

ملاقات با زهير بن قين در منزل زَرْوَد··· 92

آگاهى از شهادت مسلم بن عقيل و هانى در ثَعْلَبيه··· 93

پيك محمد بن اشعث به امام حسين (ع) در منزل زُباله··· 96

تصفيه همراهان و پراكنده شدن اعراب از طراف امام··· 97

امام حسين در منزل بطن عَقَبه··· 98

لشكر حرّ در سر راه كاروان حسينى··· 100

خطبه معروف امام حسين در منزل بيضه··· 106

پيوستن مردان كوفى به امام در منزل عُذَيْب الهجانات··· 107

پيشنهاد طرماح به امام حسين(ع)··· 109

يارى خواستن از عبيداللّه‏ بن حرّ جعفى در قصر بنى مقاتل··· 110

ملاقات با عمرو بن قيس··· 113

پيك ابن زياد در نينوا··· 114

سرزمين كربلا··· 116

بخش دوم··· 119

فصل اوّل··· 121

امام حسين7 در كربلا··· 121

حوادث قبل از عاشورا··· 121

نامه ابن زياد به امام حسين(ع)··· 121

اعزام لشكر عمر سعد به كربلا··· 122

ابن زياد در اردوگاه نخيله··· 128

تصميم بر ترور ابن زياد··· 128

تعداد نيروهاى عمر بن سعد··· 128

كربلا در محاصره كوفيان··· 130

حبيب بن مظاهر و دعوت بنى‏اسد براى يارى امام(ع)··· 130

بستن آب به روى اردوگاه امام(ع)··· 132

آوردن آب توسط عباس(ع) و ياران امام(ع)··· 132

ملاقات امام حسين(ع) و عمر سعد··· 133

طغيان شمر بن ذى الجوشن··· 135

روزن نهم محرّم(تاسوعا)··· 137

كوبيدن بر طبل جنگ··· 138

مهلت خواستن شب عاشورا··· 140

تحكيم مواضع و استحكامات··· 142

خطبه شب عاشورا··· 142

پاسخ ياران امام(ع)··· 143

اذن به فرزندان عقيل··· 144

سخن حضرت قاسم(ع)··· 144

عدم احساس درد شمشير··· 145

اجازه رفتن به محمد بن بشر حضرمى··· 145

اشعار امام حسين(ع) در شب عاشورا··· 146

راز و نياز امام و ياران او··· 147

بررسى وضعيت دشمن توسط امام(ع) در نيمه‏هاى شب··· 149

اعلان وفادارى مجدّد اصحاب··· 149

خواب امام در سحرگاه عاشورا··· 150

فصل دوم:··· 153

حوادث روز عاشورا··· 153

روز عاشورا··· 153

نماز عشق در سحرگاه عاشورا··· 153

سازماندهى و آرايش نيروها··· 154

لشكريان عمر سعد··· 154

حركت سپاه عمر سعد به سوى اردوگاه امام (ع)··· 155

سخنان برير با لشكر عمر سعد··· 156

خطبه نخست امام حسين(ع)··· 157

خطبه دوم امام حسين(ع)··· 161

هلاكت محمد بن اشعث در اثر نفرين امام (ع)··· 164

هلاكت ابن حوزه··· 165

هلاكت ابن حصين··· 166

قبل از آغاز جنگ··· 166

آغاز نبرد··· 167

پيوستن حرّ رياحى به امام(ع) و شهادت او··· 168

نبرد تن به تن و شهادت ياران امام(ع)··· 170

شهادت عبداللّه‏ بن عمير··· 171

بُرير بن خُضير··· 172

غلام تركى··· 173

شهادت فرزند شهيد··· 174

شهادت عمرو بن قرظه··· 175

شهادت عمرو بن خالد صيداوى··· 175

مسلم بن عوسجه··· 176

حمله به خيمه‏ها و دفاع اصحاب··· 177

نماز ظهر عاشورا··· 178

سعيد بن عبداللّه‏ حنفى، شهيد نماز··· 179

شهادت برادران غفارى··· 180

شهادت نافع بن هلال··· 181

زهير بن قين بجلى··· 182

شهادت شوذب بن عبداللّه‏··· 182

شهادت عابس بن ابى شبيب··· 183

شهادت يزيد بن زياد··· 184

شهادت جون، غلام ابوذر غفارى··· 185

شهادت حنظلة بن اسعد شبامى··· 185

شهادت سويد بن عمر بن ابى مطاع··· 186

شهادت وهب بن جناح كلبى··· 187

نجات ضحاك بن عبداللّه‏ مشرقى از معركه··· 187

مقاومت ياران امام (ع)··· 188

1ـ على‏اكبر نخستين شهيد از بنى‏هاشم··· 189

خاندان عقيل بن ابيطالب(ع)··· 193

شهادت فرزندان عبداللّه‏ بن جعفر··· 194

شهادت فرزندان امام حسن مجتبى(ع)··· 194

1ـ قاسم بن حسن(ع)··· 195

2ـ عبداللّه‏ بن حسن(ع)··· 197

3ـ ابوبكر بن حسن(ع)··· 198

4ـ مجروح شدن حسن بن حسن معروف به حسن مثنى··· 198

فرزندان اميرمؤمنان على(ع)··· 198

ابوالفضل العباس، آخرين شهيد··· 198

كيفر قاتل عباس در دنيا··· 202

شهادت فرزند شيرخوار (على اصغر)··· 203

حركت امام سجاد(ع) براى يارى امام(ع)··· 204

طلب يارى امام حسين(ع)··· 204

وداع امام و درخواست لباس كهنه··· 205

امام(ع) در گودال قتلگاه··· 209

شهيدان بنى‏هاشم··· 211

تعداد شهداء ياران امام حسين(ع)··· 211

فصل سوّم··· 213

حوادث پس از شهادت امام(ع) در كربلا··· 213

شيون فرشتگان··· 213

بازگشت ذوالجناح به خيمه‏ها··· 213

تيره شدن زمين و آسمان··· 214

تاريخ شهادت··· 214

غارت لباس و… امام(ع)··· 216

غارت خيمه‏ها··· 216

يورش شمر به خيمه امام سجاد(ع)··· 217

اوج جنايت عمر سعد··· 218

فرستادن سرمقدس امام(ع) به كوفه··· 219

سرهاى شهداء كربلا··· 220

دفن كشته‏هاى دشمن··· 220

امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) در كربلا··· 221

حركت اسيران از كربلا··· 222

اسير ان در قتلگاه··· 222

امام سجاد(ع) در قتلگاه··· 224

دفن اجساد شهيدان··· 225

بخش سوم··· 227

از كربلا تا مدينه··· 227

فصل اوّل··· 229

در كوفه··· 229

ورود اسيران به كوفه··· 229

محل دفن سرمقدس امام حسين(ع)··· 229

خطبه آتشين حضرت زينب(س)··· 230

خطبه فاطمه صغرى··· 233

خطبه امام سجاد(ع) در كوفه··· 237

مجلس عبيداللّه‏ بن زياد··· 239

سخنرانى ابن زياد در مسجد كوفه و اعتراض ابن عفيف··· 243

گرداندن سر امام حسين در كوفه··· 244

زندانى اسيران و انتشار خبر واقعه كربلا··· 245

فصل دوم··· 249

در شام··· 249

اعزام اهل‏بيت به شام··· 249

نامه يزيد به ابن زياد··· 249

اعزام اهل‏بيت به شام··· 249

منازل بين كوفه تا شام··· 250

اسلام آوردن راهب به هنگام ملاقات با سرامام(ع)··· 251

شهادت محسن بن حسين(ع)··· 252

درخواست زينب كبرى از شمر··· 252

گفتگوى امام سجاد(ع) با پير مرد شامى··· 253

روايت سهل بن سعد، صحابى پيامبر(ص)··· 255

ورود سرمقدس امام حسين(ع) به كاخ يزيد··· 256

سخن يحيى بن حكم··· 257

پنهان شدن يكى از بزرگان به هنگام ديدن سر امام(ع)··· 258

ورود اهل بيت به مجلس يزيد··· 258

يزيد و توجيه جنايت سنگين··· 259

خواسته‏مرد شامى از يزيد··· 261

زدن چوب به لبان مقدس حسين و اعتراض ابو برزه··· 263

خطبه زينب كبرى(س) در مجلس يزيد··· 265

اعتراض سفير روم به يزيد··· 270

اعتراض همسر يزيد و عزادارى بر حسين(ع)··· 271

اسكان دادن اهل‏بيت(ع)··· 271

خطبه امام سجاد(ع) در مسجد شام··· 272

اعتراض عالم يهودى به يزيد··· 276

گفتگوى امام سجاد(ع) با منهال··· 277

اظهار پشيمانى يزيد!··· 278

خواسته‏هاى امام سجاد(ع)··· 278

فصل سوم :··· 281

اعزام اهل بيت (ع) به مدينه··· 281

حركت از شام··· 281

زيارت شهيدان كربلا··· 282

رسيدن كاروان به مدينه··· 283

عذرخواهى صوحان بن صعصعه··· 287

ورود كاروان حسينى به مدينه··· 287

نامه شديد اللحن عبداللّه‏ عباس به يزيد··· 291

عبداللّه‏ بن جعفر··· 292

ربيع بن خيثم··· 293

گريه چهل ساله امام سجاد(ع)··· 293

كتاب نامه··· 295

مقدمه

حادثه كربلا نقطه عطفى بر نهضت پيامبران بزرگ الهى از آدم تا خاتم است؛ كه در پى
رسالتى سترگ به وقوع پيوست. و امام حسين عليه‏السلام به عنوان وارث پيامبران الهى، مصباح
هدايت و كشتى نجات خوانده شد. اين واقعه كه پنجاه سال بعد از در گذشت پيامبر
اعظم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم رخ داد، در حقيقت داراى دو روى بود: يك سوى آن در اوج قداست و كرامت و
آزاد مردى، و روى ديگر آن اوج جنايت و پستى و بدانديشى. هر چند آغاز وقوع حادثه به
جهت اختناق و حكومت پليسى، كسى جرات ثبت مكتوب آن نهضت بزرگ را نداشت يا
در انديشه آن نبود، ليكن حاكمان بنى اميه نيز قادر نبودند جلوى موج آن حادثه بزرگ را
بگيرند. چون واقعه كربلا زبان به زبان و سينه به سينه تكرار شد. درمجالس و خانه‏ها نفوذ
كرده، دل‏هاى خفته را بيدار مى‏كرد. به گونه‏اى كه شعاع آن از عراق و شام و… فراتر رفته و
سراسر سرزمين‏هاى اسلامى را در برگرفت و افراد مختلفى اقدام به تدوين حوادث اين
واقعه كردند.

اگرچه هدف ما شناسائى و بررسى منابع حادثه عاشورا نيست. اما به دليل اهميت
شناخت نخستين كسانى كه به ثبت و نگارش واقعه كربلا پرداختند و آن را براى ديگران
گزارش كردند و نوشته‏هاشان منبع مورخان بعدى از جمله اين كتاب شده به صورت
بسيار كوتاه به تعدادى از آنان اشاره مى‏شود.

1. اصبغ بن نباته؛ از برخى اسناد به دست مى‏آيد كه وى نخستين كسى است كه اقدام
به ثبت مقتل الحسين عليه‏السلام كرده[1] كه ابى الجارود آن را از اصبغ، نقل مى‏كند.[2]

2. جابربن يزيد جعفى؛ از شاگردان امام باقر عليه‏السلام[3]، دومين فردى است كه كتابى به نام
«مقتل الحسين» نوشته است.[4]

3. ابومخنف؛ لوط بن يحيى ازدى كوفى، وى اخبار كربلا را بصورت مفصل به عنوان
«مقتل الحسين» تدوين كرد. اين كتاب كه ماخذ بسيارى از مورخان است[5] از ميان رفته و
آنچه امروزه به عنوان «مقتل ابى مخنف» به دست ما رسيده همان مطالبى است كه
طبرى درتاريخ خود از طريق هشام بن محمد كلبى آورده است، البته محتمل است كه
مطالب را تلخيص يا ناقص نقل كرده يا برخى را نياورده باشد[6]. آقاى يوسفى غروى
مطالب ابى مخنف در رابطه با واقعه كربلا را در كتابى به نام «وقعة الطف» گردآورده است.

4. هشام بن محمد بن صائب كلبى، از مورخان بزرگ قرن دوم،[7] هشام كتابى درباره
واقعه كربلا نوشته و آنچه از استادش ابى مخنف شنيده، همچنين مطالبى كه از استاد
ديگرش «عوانة بن حكم» فرا گرفته، در آن گردآورى كرده است.[8]شيخ مفيد، در ارشاد
بيشتر مطالب مربوط به كربلا را از هشام نقل كرده است.[9]

5. احمد بن جابر بن داود بلاذرى، او يكى از برجسته‏ترين مورخان قرن سوم است، و
از عالمانى چون محمد سعد واقدى، عباس بن هشام كلبى، على بن محمد مدائنى و…
دانش آموخت[10]. وى در كتاب «جمل من انساب الاشراف» خود، مطالب فراوانى درباره واقعه كربلا آورده كه در مواردى اخبار وى با ديگر مورخان تفاوت دارد و اين نشانگر آن
است كه از منابع متنوعى بهره برده است.[11]

6. ابو جعفر محمد بن جرير طبرى، وى از عالمان قرن چهارم است. كتاب «تاريخ
الرسل و الملوك» (مشهور به تاريخ طبرى)، شهرت بسزائى براى وى به وجود آورده و
مورد توجه اهل سنت قرار گرفته است، و مرجع كتابهاى تاريخى ديگر چون «كامل ابن
اثير» مى‏باشد. خاورشناس امريكائى «فرانتس روز نتال» درباره وى مى‏نويسد: «وفادارى
وى نسبت به متن روايت شده، براى او (طبرى) اصلى تخلف‏ناپذير به شمار مى‏آمد.»[12]
طبرى، واقعه كربلا را بصورت نسبتاً مفصلى بحث كرده و بيشتر وقايع را با ذكر سند از
ابومخنف نقل مى‏كند. و اين نشان دهنده آن است كه مقتل ابو مخنف در اختيارش بوده
است.[13]

7. خوارزمى، ضياءالدين المؤد الموفق بن احمد بن محمد مكى خطيب خوارزمى، او
دركتاب «مقتل الحسين» خود درباره واقعه كربلا، مطالب مفصلى آورده است، او نيزروايات مربوط به كربلا را از «ابن اعثم» نقل مى‏كند، احتمالاً نسخه كامل‏ترى از فتوح ابن
اعثم، در اختيار داشته، كه امروزه آن نسخه در دسترس نمى‏باشد.[14]

در اين نوشته افزون بر منابعى كه ذكر شد، از منابع ديگرى نيز استفاده شده كه در
متن كتاب آمده است. مى‏توان منابع مورد استفاده را به دو دسته تقسيم كرد. الف:
منابعى كه با اعتماد مى‏توان به بررسى رويداد واقعه كربلا پرداخت و آنها را جزء منابع دست اول به حساب آورد. و اين منابع مربوط به قرنهاى دوم تا چهارم است. مانند: مقتل
ابو مخنف، مقتل ابن سعد، الاخبار الطوال دينورى، جمل من انساب الاشراف بلاذرى،
الفتوح ابن اعثم كوفى. آنچه طبرى، شيخ مفيد و.. آورده‏اند نوعاً بر گرفته از ابو مخنف
است البته منابع كهن ديگرى وجود داشته كه از ميان رفته و خبرى از آنها در دست
نيست. ب: ساير منابع، كه مطالب آنها نوعاً بر گرفته از منابع اصلى است.

     امام حسين(ع) مصباح هدايت و سفينه نجات است. و كربلايش به اقيانوس
بيكرانى مى‏ماند كه هر چه بيشتر در آن غور مى‏كنى، به عظمتش بيشتر پى مى‏برى و از
توصيفش وامى‏مانى. از اين رو على رغم هزاران نوشته در اين موضوع، هنوز هزاران نكته
ناشناخته و كشف نشده باقى مانده است.

     با استقرايى كه برخى پژوهشكده‏هاى تحقيقاتى پيرامون نوشته‏ها در مورد كربلا
داشته‏اند، (كتاب و مقاله و به زبان‏هاى گوناگون) بالغ بر پنج هزار مى‏شود. كه در اين ميان
كتابى كه به صورت تاريخى و گزارشى وقايع كربلا را از آغاز تا پايان بدون تحليل محتوا و از
منابع دست اوّل به تصوير كشيد. باشد، كمتر به چشم مى‏خورد. كتابى كه به مانند يك
گزارشگر، واقعه كربلا را گزارش كند و خواننده را با اصل واقعه آشناگرداند. كتاب‏ها نوعا به صورت موضوعى يا تحليلى نگارش يافته‏اند، و از يك يا چند زاويه به توصيف و تحليل
واقعه كربلا پرداخته‏اند. و يا پيرامون شخصيت امام حسين(ع) و ياران او سخن گفته‏اند.

     از اين رو جاى خالى كتابى كه نگاه همه جانبه و گزارش گونه به واقعه كربلا
داشته‏باشد، احساس مى‏شد. و كتاب حاضر بااين نگاه و احساس اين خلأ، تدوين يافت.

ويژگى‏هاى كتاب

كتابى كه در پيش رو داريد، داراى ويژگى‏هايى است كه اهم آنها عبارت است از:

1. مطالب كتاب به صورت گزارشى (گزارش لحظه به لحظه) تنظيم شده است. گزارش
از آغاز نهضت در مدينه تا بازگشت كاروان حسينى به مدينه.

2. در اين كتاب تجزيه و تحليل وقايع به چشم نمى‏خورد. تا اصل واقعه گم نشود، و
كتاب حجيم نگردد.

3. منابعى كه مورد استفاده قرار گرفته، منابعى كهن و معتبر و بيشتر آنها تا قبل از
قرن نهم است. و سعى شده از استفاده منابع دست چندم پرهيز شود.

4. كوشيده شده تمام وقايع و حوادث كربلا از مدينه تا مدينه ذكر شود و خواننده با كل
حادثه آشنا گردد. لذا جهت حفظ اين حلقه كه شايد در منابع كهن نيامده، از منابع بعدى
بهره گرفته شده است، گرچه كتابهاى زيادى درباره حادثه كربلا نوشته شده اما به سبك
گزارشى و با استفاده از منابع كهن، ظاهراً نگارش نيافته است.

در پايان لازم مى‏دانيم از راهنمايى‏هاى استاد بزرگوار جناب حجة الاسلام و
المسلمين يوسفى غروى دامت بركاته كه با سعه صدر و تواضع زايد الوصف ما را در
نگارش اين كتاب راهنما بودند، تشكر و سپاسگذارى نمائيم.

مصطفی آخوندی

عبدالرحمن انصاری

بخش اول

          فصل اوّل:از مدينه تا مكّه

عصر معاويه، عصر چالش با اسلام ناب

     معاويه فرزند ابوسفيان كه از زمان خليفه دوّم برشام حكومت مى‏كرد، در زمان
خلافت امام على(ع)، حركتى مغاير با حكومت مركزى در پيش گرفت. او سوداى سلطنت
در سر داشت. لذا نه تنها با امير مؤمنان (ع) بيعت نكرد، بلکه عليه آن حضرت به عنوان حاکم وخلیفه به حق رسول خداص دست به اقدامات شرورانه وجنگ ولشكركشى كرد.
او تنها كسى را كه مانع اهداف خويش مى‏پنداشت، اميرمؤمنان(ع) و فرزندان او بود. از
اين رو تمام توان خود را براى از ميان برداشتن آنان معطوف كرده از هيچ نيرنگ وشرارت
جنايتى دريغ نمى‏ورزيد. معاويه از شهادت اميرمؤمنان(ع) به دست خوارج، بسیار
خوشحال شد؛ و زمينه را براى اهداف و مقاصد خود آماده‏تر يافت. ولى با روى كار آمدن
امام حسن(ع) به جاى پدر، با چالشى ديگر روبه‏رو گرديد. چون امام حسن(ع)
سياست‏هاى پدر بزرگوارش را در پيش گرفت كه مهم‏ترين آن عدم پذيرش معاويه بود. امّا
خيانت فرماندهان و ياران امام حسن(ع) در جنگ با معاويه، سبب شد آن حضرت
صلحنامه‏اى با معاويه امضاء كند تا خون شيعيان آل‏على(ع) محفوظ بماند. با اين كه
معاويه مى‏دانست امام حسن(ع) به صلحنامه‏اى كه امضاء كرده پايبند است، ولى خودبارها مفاد صلحنامه را نقض كرد و در انديشه ترور و شهادت امام حسن(ع) برآمد، و
سرانجام توسط جعده همسر امام‏حسن(ع)، آن امام همام را به شهادت رساند. ليكن
مشكل سياسى معاويه همچنان باقى بود. چون پس از شهادت امام حسن(ع)، رهبرى
جامعه اسلامى به امام‏حسين(ع) منتقل شد و دشمنى و سازش ناپذيرى امام‏حسين(ع)
با معاويه براى همگان آشكار بود، آن بزرگوار سيره سياسى پدربزرگوار وبرادرش امام حسن(ع) را
پيش گرفت وبه مقتضای دین اسلام صلحنامه برادرش با معاويه را محترم شمرد. حتى اعلام آمادگى كوفيان
پس از شهادت امام حسن(ع)، نتوانست تغييرى در سيره سياسى امام حسين(ع) در
زمان حيات معاويه، به وجود آورد.

اعلان آمادگى كوفيان پس از شهادت امام حسن(ع)

     پس از شهادت امام حسن(ع)، بزرگان و رؤساء شيعه در كوفه، در خانه سليمان بن
صرد خزاعى گرد آمده نامه‏اى به اباعبداللّه‏ نوشتند. فكر مى‏كردند با شهادت آن بزرگوار
پيمان صلح بين آن حضرت و معاويه لغو شده و زمان جهاد و مبارزه با كانون فساد و فتنه،
به رهبرى امام حسين(ع) فرا رسيده‏است. در نامه ضمن تسليت ارتحال امام مجتبى(ع)
نوشتند:

«خداوند متعال تو را بزرگ‏ترين جانشين گذشتگان قرار داده‏است. ما در
مصيبت شما، مصيب زده و در غم و اندوه شما شريكيم. سرور و شادى ما
در شادى شماست. منتظر فرمان شماييم.[15]  ما بيعت با معاويه را رها كرده
دست بيعت به شما مى‏دهيم.»[16]

    فرزندان جعدة[17] بن هبيرة بن ابى وهب (خواهر زاده‏هاى اميرمؤمنان(ع)) نيز كه علاقه و محبّت وافرى به امام حسين(ع) (پسردائى خود) داشتند، جداگانه نامه‏اى براى
آن حضرت نوشتند، و دوستى و محبّت و اشتياق مردم كوفه به آمدن امام به كوفه و
آمادگى آنان براى جان فشانى در ركابش را ياد آور شدند. در بخشى از نامه آمده است:

ما از نزديك ياران و دوستاران شما را ملاقات كرديم، آنان در مسير هدايت قرار
دارند و مى‏توان به گفته‏هايشان اعتماد كرد، و در دشمنى با پسر ابوسفيان و
بيزارى از او استوارند. مردم شما را با اين وصف مى‏شناسند: «با دوستان مهربان و
با دشمنانتان سرسخت و تسليم ناپذيريد. و در راه خداوند و اجراى دستورات وى
ثابت قدميد». پس اگر خواهان قيام مى‏باشى، به سوى مابيا، كه خود را براى
فداكردن در راهت آماده كرده‏ايم.[18]

در پى اين نامه‏ها گروهى نيز از بزرگان عراق و حجاز، به محضر امام حسين(ع) در مدينه
رسيدند و از آن حضرت دعوت كردند به سوى آنان برود. گفتند: «ما همانند دست و بازوى
شما هستيم.»[19]

پاسخ امام حسين(ع) به مردم كوفه

     حسين بن على(ع) در پاسخ نامه كوفيان پس از حمد و ثناى الهى چنين نوشت:

اما بعد. اميدوارم ديدگاه برادرم (حسن«ع») درباره صلح (با معاويه)، و ديدگاه من
در پيكار با دشمنان، هر دو در جهت رشد، تعالى و رستگارى جامعه باشد. اين امر
را از دشمنان پنهان داريد. و تا وقتى پسر هند، (معاويه) زنده است، خود نگهدار
باشيد. از حركات حسّاس برانگيز بپرهيزيد؛ و ديگران را نسبت به خود بدبين نسازيد. هنگامى كه معاويه مرد، اگر زنده بودم، نظر و موضع خود را به شما اعلان
مى‏كنم. انشاء الله.[20]

    و نيز در پاسخ نامه پسران جعده نوشت:

«اميدوارم، آنچه برادرم انجام داده، خداوند آن را جهت تقويت و بستر مناسب
جريانات و حوادث آينده قرار دهد. اما من، امروز چنين انديشه‏اى (قيام) در سر
ندارم. خداوند شما را مورد لطف و محبت قرار دهد، در خانه‏هاى خود بنشينيد. و
تا هنگامى كه معاويه زنده‏است از رفتارهايى كه مورد سوءظن و بد گمانى قرار
مى‏گيريد، بپرهيزيد. پس اگر خداوند براى او حادثه‏اى (مرگ) پيش آورد و من زنده
بودم، رأى و نظر خويش را برايتان خواهم نوشت. والسلام[21]»

گزارش موقعيت امام حسين(ع) به معاويه و واكنش معاويه

     رفت و آمد مردم به خامه امام حسين(ع)، عمّال بنى‏اميه را نگران كرده و به تكاپو
واداشته بود. عمرو، فرزند عثمان بن عفان، نزد مروان بن حكم، (حاكم وقت مدينه)
شتافت و گفت: «به خدا سوگند! روزهاى سختى را از او [امام حسين(ع)] و يارانش در
پيش خواهى داشت.» مروان نيز موضوع را طى نامه‏اى به معاويه گزارش كرد. معاويه در
پاسخ نوشت: «تا وقتى حسين دشمنى خويش را آشكار نساخته و با ما كارى ندارد،
متعرض او نشو. ولى مراقب رفتار وى باش».[22]

    ولى موضوع به اينجا ختم نشد. جاسوسان و عمال بنى‏اميه گزارشات اغراق‏آميزى از
امام حسين(ع) به معاويه مى‏فرستادند و همين، معاويه را حسّاس كرده بود. از اين رو
نامه‏اى تهديدآميز به امام حسين(ع) نوشت، در بخشى از نامه چنين آمده است: «… درباره فعاليت‏هاى تو خبرهايى به من رسيده‏است!اگر راست باشد، چنين
انتظارى از تو نداشتم. ولى رواست كه اين اخبار نادرست باشد؛ چون شما را
شايسته چنين كارهايى نمى‏بيبنم! به پيمانى كه با خدا بسته‏اى پايبند باش و مرا
وامدار كه قطع رحم كنم و رفتارى ناپسند [باتو] داشته باشم. چنانچه تو را انكار
كنم و از خود برانم، بى‏گمان تو نيز چنين خواهى كرد. و اگر به من نيرنگ بزنى، من
نيز با مكر و حيله با تو رفتار خواهم كرد. از اين كه ميان امت اسلام تفرقه افكنى و
آنان را گرفتار فتنه‏سازى! از خدا بترس![23]»

پاسخ كوبنده امام حسين(ع) به معاويه

     امام حسين(ع)، پاسخ تند و كوبنده‏اى به معاويه نوشت و با تبيين رفتارهاى زشت،
بدعت‏ها و مخالفت‏هاى آشكار او با وحى الهى و سنت پيامبر(ص)، هويّت و سرشت
معاويه را آشكار ساخت.

«اما بعد: نوشته‏ات به دستم رسيد. گفته بودى: «درباره من خبرهايى به تو رسيده
كه خوشايندت نبوده‏است» آرى! من از اين پيرايه‏ها آراسته‏ام. فقط خداوند است
كه آدمى را به خوبى‏ها هدايت مى‏كند. اين پيرايه‏ها، گزارش سخن چينانى است كه
مى‏كوشند در ميان امت اسلام، شكاف ايجاد كنند. من تصميم جنگ با تو ندارم؛ با
اين كه از خداى خود مى‏ترسم. تو (اى معاويه) پيمان شكستى و حجر بن عدى و
ياران نمازگزار و بندگان صالح و شايسته خدا را به قتل رساندى و حال آن كه
سوگند خورده بودى كه آنان از خشم تو در امان هستند و گزندى به آنان نمى‏رسد.
كسانى را به شهادت رساندى كه با بيدادگران و بدعت گزاران مبارزه مى‏كردند و
امت اسلام را با امر به معروف و نهى از منكر، به رستگارى و راه درست فرامى‏خواندند. و در اين مسير همه سختى‏ها و سرزنش نادانان را به جان پذيراشدند.

     (معاويه!) مگر تو نبودى كه «عمروبن حمق» را كشتى! اين صحابى پيامبر(ص) و
بنده صالح خدا را، كه جسمش براثر عبادت، نحيف و رخسارش زرد شده بود. در
حالى كه او را امان داده بودى؛ ولى ناجوانمردانه امان نامه را ناديده گرفتى! اگر
پرنده‏هاى آسمان آگاه به امان نامه تو بودند، از قله‏هاى بلند كوهها به زير
مى‏آمدند. (ولى تو اين خصلت پسنديده اسلام و عرب را با فريب و نيرنگ درهم
پيچيدى): و با جرأت و جسارت و سبك شمردن پيمان الهى او را به شهادت
رساندى!

     (معاويه!) آيا تو نبودى (كه براى دستيابى به اهداف غير انسانى)، زياد (فرزند
سميّه را كه پدرش نامعلوم بود) برخلاف سنّت پيامبر خدا(ص)، فرزند ابوسفيان
خواندى و او را برادر خويش دانستى! در حالى كه نظر رسول خدا(ص) چنين بود:
«فرزند از آن پدر و كيفر زناكار سنگسار است». آن‏گاه وى را بر مسلمانان چيره
ساختى، و او نيز (به عنوان فرمانرواى تو چون جلادى خون آشام با قساوتى
وصف‏ناپذير) مسلمانان را به قتل مى‏رساند، دست و پاى آنان را مى‏بريد،
چشمانشان را از كاسه بيرون مى‏كشيد و بر تنه نخل آويزان مى‏نمود!

     گويا تو از اين امت نيستى و آنان نيز از تو نيستند! آيا دستور به كشتن حضرمى
ندادى!؟ آنگاه كه زياد به تو نامه نوشت: حضرمى بر دين على(ع) مى‏زيد» پس به او
نوشتى: «هر كس بر دين على(ع) است، او را بكش» او نيز شيعيان را از دم تيغ
گذراند و جسمشان را مثله كرد. و حال آن كه دين على(ع)، همان دين پسر عمش
(رسول خدا(ص)) بود كه تو امروز جايش نشسته‏اى! و اگر به بركت و حرمت اين
دين نبود، تو و پدرانت سرگردان كوچ بهارى و زمستانى بيابان‏هاى سوزان بوديد. وخداوند به خاطر ما منّتى بر شما نهاد و شما را از در بدرى و آوارگى بيابان‏ها رهاساحت.

     در نامه‏ات نوشته بودى: «اين امت را در فتنه فرو نبر»! من فتنه‏اى بزرگ‏تر از
حكومت تو براين امت نمى‏بينم. (تو خود كانون فتنه‏اى)، گفته بودى: «مواظب خود
و دين خود و امت محمد باش»! به خدا سوگند! عملى افضل از جهاد با تو نمى‏بينم.
پس اگر بجا آورم به خاطر تقرب به خدايم مى‏باشد؛ و اگر (به ناچار و شرايط خاص)
آن را ترك گويم استغفار مى‏كنم و از خداوند توفيق در آنچه او دوست دارد و
رضايت مى‏دهد، مى‏طلبم.

     (و انّى واللّه‏ ما اعرف افضل من جهادك فان افعل فانّه قربة الى ربّى وان لم
افعله فاستغفر اللّه‏ لدينى).

     نوشته بودى: «اگر با من مكر كنى، با تو حيله خواهم كرد.» اى معاويه! مكر و
حيله كن. همچنان كه بر بندگان صالح خدا فريب و نيرنگ به كار گرفتى. ولى از
خداوند مسألت دارم نيرنگ تو آسيبى به من نرساند، و فريب و حيله‏ات به خودت
باز گردد. (چون بر موكب جهل نشسته‏اى!)

     اى معاويه! از خدا بترس. بدان كه خداوند تمام كردار خُرد و كلان را در نامه
اعمال مى‏نويسد، بدان كه خداوند فراموش نخواهد كرد. چگونه مردم را با
بهانه‏هاى واهى و گمانه زنى به قتل رساندى و برآنان اتهام روا داشتى. و براى
فرزندت (يزيد) به ناحق از مردم بيعت گرفتى و او را بر سلطنت نشاندى. فرزندى
كه شراب مى‏نوشد و با سگ‏ها بازى مى‏كند! مى‏بينم كه با اين رفتار ناشايست خود
را به هلاكت افكندى، و دينت را تباه ساخته‏اى، و در حق زير دستانت خيانت و
ستم روا داشته‏اى. و السلام».[24]

    نامه امام حسين(ع) به دست معاويه رسيد، و چون طوفانى، خرمن شخصيت
ساختگى و دروغين وى را در هم پيچيده. معاويه نامه را به يزيد و عبداللّه‏ فرزند
عمروعاص داد. آنان خواستند، پاسخى تند به امام حسين(ع) داده شود. ولى معاويه كه
هم خود را خوب مى‏شناخت و هم مى‏دانست با چه كسى روبه‏رو است، نظر آن دو را خطا
دانست و گفت: «عيبى در حسين نمى‏بينم تا به رخ او بكشم! مى‏خواستم نامه‏اى
تهديدآميز به او بنويسيم، ولى از اين عمل صرف نظر مى‏كنيم.»[25]

سياست‏هاى راهبردى معاويه

     معاويه كه توانسته بود با نيرنگ و فريب، بزرگ‏ترين رقيب خويش يعنى امام حسن
مجتبى(ع) را از ميان بردارد و او را به شهادت برساند، اكنون با احساس غرور و بدون
پايبندى به هيچ اصول انسانى و ارزشى، خود را حاكم على الاطلاق جهان اسلام
مى‏دانست. او براى تثبيت حكومت و سلطنت در خاندان ابوسفيان، سياست‏هاى
راهبردى پيش گرفت، هر چند كه تا حدودى ثمر بخش بود «اما با چالش‏هايى نيز مواجهه
شد. برخى از سياست‏هاى معاويه عبارت بود از:

     1 . ترور و به شهادت رساندن چهره‏هاى سرشناس شيعيان اميرمؤمنان(ع). از قبيل:
حجر بن عدى كندى،[26] عمرو بن حمق خزاعى.[27]

    2 . زياد فرزند سميّه را كه پدرش نامعلوم بود، برادر خود خواند و او را به عنوان فرزند
ابوسفيان به مردم معرفى كرد. اين عمل، مخالفتى آشكار با احكام اسلام و دستور
پيامبر(ص) بود. رسول خدا(ص) حكم داده بود: «فرزند ملحق به فراش است.»[28]

    3 . خطرناك‏ترين سياست راهبردى معاويه در يك اقدام آشكار و مخالف با مبانى
اسلام، چرخش حكومت دينى از خلافت و امامت به سلطنت بود. او چون روميان،
سلطنت موروثى تأسيس كرد و على رغم مخالفت و اعتراض بزرگان و فرهيختگان دينى،
براى يزيد كه فاقد هر نوع شايستگى بود، از مردم بيعت گرفت و او را به عنوان جانشين
خود معرفى كرد.[29]

    وقتى عبدالرحمن فرزند ابوبكر (خليفه اوّل)، خبر بيعت گرفتن از مردم مدينه را براى
يزيد شنيد، به مروان بن حكم (حاكم وقت مدينه) گفت: «تو و معاويه در اين تصميم،
خيرخواه امّت پيامبر اسلام(ص) نبوديد. بلكه هدفتان اين بود كه سلطنت را موروثى
كنيد؛ همانند پادشاهان روم.»[30]

    معاويه در راستاى گرفتن بيعت براى يزيد، خود به حجاز سفر كرد، كه هزار اسب سوار
او را همراهى مى‏كرد.[31] او در ماه رجب سال 56ه . وارد مدينه شد. در ضمن سخنرانى
براى مردم گفت: «چه كسى از يزيد اولى واحق است؟ چه كسى از لحاظ فضل و عقل و
مقام به پاى يزيد مى‏رسد؟!» آنگاه مخالفان را به مرگ تهديد كرد، پس از آن به خانه عايشه رفت و از كسانى كه با يزيد بيعت نكردند، شكايت نمود. عايشه گفت: «شنيده‏ام آنان
را تهديد به قتل كرده‏اى؟ گفت: «آنان سزاوار اينند! من براى يزيد بيعت گرفته‏ام و كار تمام
شده است.» عايشه گفت: «پس با آنان مدارا كن، كه هر چه بخواهى به خواست خدا
مى‏پذيرند».[32]

چالش معاويه در تعامل با امام حسين(ع)

     معاويه در تعامل با اباعبداللّه‏، جهت گرفتن بيعت براى يزيد به چالش جدى افتاده
بود. نه مى‏توانست امام(ع) را تسليم خود كند و نه مى‏توانست او را رها سازد. هم به ظاهر
به آن حضرت احترام مى‏گذاشت و هم او را تهديد مى‏كرد. در سالى كه به مكه سفر كرده
بود (يك سال قبل از مرگش)، در ايام حج كه مسلمانان از اقصى نقاط به زيارت خانه خدا
آمده بودند، فرصت را براى اجراى مقاصد خود مناسب ديد. امام حسين(ع) را كه در حج
حضور داشت احضار كرد. وقتى آن امام همام وارد شد، معاويه او را نزد خود نشاند و به او
احترام گذاشت و گفت: «اى اباعبداللّه‏! من از تمام شهرها، براى يزيد بيعت گرفتم. ولى
گرفتن بيعت از مردم مدينه را به تأخير انداختم، با اين تصور كه آنان از بستگان يزيد
مى‏باشند و نسبت به اين عمل مخالفت نمى‏ورزند. امّا آنگاه كه خواستم از آنان بيعت
بگيرم عده‏اى به مخالفت برخاستند. كه به نظر مى‏رسيد اينان بايد براى بيعت با يزيد
پيشقدم مى‏شدند. در صورتى كه اگر من در ميان امت محمد، كسى را شايسته‏تر از يزيد
براى خلافت مى‏يافتم، هرگز او را به اين مسئوليت برنمى‏گزيدم»!

     امام حسين(ع) فرمود: «اى معاويه! صبر كن و چنين سخن مگو. زيرا تو كسى را كه از
جانب پدر و مادر و نيز خود او، بهتر از وى (يزيد) بود، رها ساختى!»

     معاويه: «گويا منظور خودت هستى»؟

     امام: «اگر براين عقيده باشم چى»؟

     معاويه: «اما مادر تو از مادر او بهتر است. و پدرت سابقه در اسلام دارد و داراى فضيلت
است و با رسول خدا(ص) خويشى دارد كه ديگران ندارند. ليكن پدر او و پدر تو امر را به
حكميت واگذاشتند، كه خداوند آن را به نفع پدر او رقم زد. اما خود تو، به خدا سوگند؟ كه
او (يزيد) براى امت محمد از تو بهتر است»!

     امام: «آيا يزيد شرابخوار و فاسق براى امت محمد بهتر از ديگرى است»؟!

     معاويه: «اى ابا عبداللّه‏(ع)! شكيبا باش، اگر نام تو نزد يزيد برده شود، جز به نيكى از تو
ياد نخواهد كرد»!

     امام: «اگر آنچه من درباره او مى‏دانم، نسبت به من آگاهى داشت، همان را باز مى‏گفت».

     معاويه: «اى ابا عبداللّه‏ نزد اهل و خويشانت باز گرد و درباره خودت از خدا بترس! از
مردم شام بر حذر باش از اين كه اين سخن به گوش آنان برسد، چون آنان دشمن تو و
پدرت مى‏باشند.»[33]

معاويه و ارعاب مخالفان

     معاويه به هر وسيله و نيرنگ مى‏خواست مخالفان را تسليم كند و از آنان براى يزيد
بيعت بگيرد. در مكه به مأموران خويش دستور داد چهار تن مخالفان، يعنى: حسين بن
على(ع)، عبداللّه‏ بن عمر، عبداللّه‏ بن زبير و عبدالرحمن بن ابى‏بكر را احضار كردند. به آنان
گفت: «مى‏خواهم يزيد خليفه باشد و شماها به امر و نهى خويش بپردازيد»!

     ابن زبير گفت: انتخاب خليفه را به روش پيامبر(ص)، ابوبكر يا عمر انجام ده.

     معاويه گفت: جز اين نظرى دارى؟

     ابن زبير: خير.

     معاويه خطاب به بقيه گفت: آيا نظر شما نيز همين است؟

     گفتند: بلى.

     آنگاه معاويه بالاى سر هر كدام دو مأمور مسلّح گمارد و گفت: «هر كدام به مخالفت
زبان گشود، گردنش را بزنيد». و خود به منبر رفت و خطاب به مردم گفت: «اينان، از بزرگان
و نيكان مى‏باشند، و من بدون مشورت با آنان كارى انجام نمى‏دهم. من آنان را دعوت
كردم و آنان اجابت كردند. و بيعت نمودند، اينان افرادى فرمانبردار هستند،»[34] آنان در
برابر سخنان معاويه به جهت ترس از كشته شدن چيزى نگفتند، عده‏اى از شاميان
خطاب به معاويه فرياد زدند. اگر با آنان مشكل دارى، اجازه بده گردنشان را بزنيم!

     معاويه مردم را ساكت كرد و گفت: «سبحان‏اللّه‏! چرا ريختن خون قريش نزد شما حلال
است! درباره آنان سخن ناروايى از شما نشنوم، آنان بيعت كردند، من از آنان راضى‏ام.
خداوند هم از آنان راضى باشد».[35] آنگاه از منبر پايين آمد و از مسجد خارج شد.

    مردم مكه به سوى امام حسين(ع) و سه نفر ديگر هجوم آوردند و با اعتراض گفتند:
شما گفتيد: ما بيعت نمى‏كنيم، چرا بيعت كرديد؟ پاسخ دادند: ما بيعت نكرديم. گفتند:
پس چرا سخنان معاويه را تكذيب نكرديد؟

     گفتند: به خدا سوگند! اگر سخنى مى‏گفتيم: ما را مى‏كشتند.[36]

سخنرانى امام حسين(ع) در سرزمين منا

     ابا عبداللّه‏ دو سال پيش از مرگ معاويه در مراسم حج در ايّام تشريق، بنى هاشم و
ياران خود را فراخواند. آنان (اعم از صحابه و تابعين) كه تعدادشان به بيش از هفتصد تن
مى‏رسيد، (حدود دويست تن از صحابه و بقيه از تابعين بودند) در زير چادرى گرد آمدند.
امام حسين(ع) به سخنرانى پرداخت، پس از حمد و ثناى الهى، از معاويه به عنوان
«طاغوت» ياد كرد و ستم‏هاى او را ياد آور شد و مردم را به حق فراموش شده‏ى اهل‏بيت
پيامبر(ص) فراخواند و فرمود:

     «اين مرد سركش و طغيان‏گر ـ معاويه ـ در حق ما و شيعيان مرتكب رفتارى شده كه
شما از آن آگاهيد. سخنانم را بشنويد و پس از بازگشت از سفر حج به افراد مورد اعتماد
برسانيد و آنان را به يارى ما و دفاع از حريم حق دعوت كنيد، از آن بيم دارم احكام الهى
به فراموشى سپرده شود. هر چند كه خداوند دين خود را كامل گرداند ولو كافران را خوش
نيايد.»

     سپس آياتى كه در فضيلت اهل‏بيت پيامبر(ص) نازل شده و نيز سخنان رسول
خدا(ص) درباره پدر، برادر، خود و اهل‏بيتش را براى حاضران باز گفت، كه مورد تصديق
قرار گرفت، و ادامه داد: «شما را به خدا سوگند! آنچه از من شنيديد و به آن گواهى داديد به
افراد با ايمان و مورد اعتماد برسانيد.»[37]

هشدار معاويه به يزيد قبل از مرگ

     معاوية بن ابى سفيان قبل از مرگ به يزيد چنين سفارش كرد: «از آن خوف دارم كه
مردم بخصوص چهار تن از آنان، يعنى «عبدالرحمن فرزند ابوبكر»، «عبداللّه‏ فرزند عمر»،
«عبداللّه‏ فرزند زبير» و «حسين بن على» (كه همانند پدرش مى‏باشد)، در اين امر
(حكومت) با تو به مخالفت برخيزند.» آنگاه درباره يكايك آنان مطالبى گفت و ادامه داد:
«از مخالفت با حسين بن على بپرهيز و از برخورد با او و ريختن خونش بر حذر باش كه هلاك خواهى شد.»[38] ليكن يزيد به عكس توصيه پدر عمل كرد.

مرگ معاويه و به خلافت رسيدن يزيد

     سرانجام معاويه بن ابو سفيان «نيمه ماه رجب، سال 60 هجرى، در سن 82 سالگى در
گذشت.[39] و برخى وفات او را در اوّل ماه رجب در سن 77 سالگى ذكر كرده‏اند.[40] برخى عمر
او را 75، 73، 80، 78 نيز ذكر كرده‏اند، و مدت خلافتش حدود نوزده سال و سه ماه نقل
شده‏است.[41]

    يزيد به هنگام مرگ پدر در محلّى به نام «حوّارين» به خوش گذرانى مشغول بود او
زمانى وارد دمشق شد كه معاويه را در باب الصّغير، به گور سپرده بودند. وى به سر قبر پدر
رفت. و براى او دعا كرد. آنگاه براى مردم شام خطبه خواند.[42] بدينسان يزيد در ماه رجب
سال 60 هجرى به جاى معاويه نشست و خود را خليفه مسلمانان خواند.

     مادر يزيد، يلسون نام داشت، دختر بجدل كلبى[43] از قبيله بنى كلب، كه پيش از اسلام
مسيحى بود، يزيد، مردى فاسق و عياش، نخستين خليفه‏اى بود كه آشكارا شراب مى‏نوشيد و با ميمون بازى مى‏كرد.[44]

    يزيد على رغم هشدار معاويه در مورد مخالفان نامه‏اى تهديدآميز به وليد بن عتبه،
فرماندار مدينه نوشت و از او خواست. «حسين بن على و عبداللّه‏ بن زبير» را احضار كند و از
آنان بيعت بگيرد، و اگر تن به بيعت ندادند، آنان را به قتل برساند و سر آن دو را به دمشق بفرستد. «هم‏چنين تأكيد كرد از مردم مدينه نيز بيعت بگيرد و هر كس بيعت نكرد، او را
كشته سرش را براى يزيد بفرستد.»[45]

مشاوره وليد با مروان[46]

    وليد، حاكم مدينه، چون نامه يزيد را خواند، از عواقب آن سخت بيمناك شد. على‏رغم
اختلاف با مروان حكم، او را به مشاوره طلبيد. مروان با بى‏ميلى نزد وليد آمد و در جريان
نامه يزيد قرار گرفت.[47] وليد پرسيد: با اين افراد چگونه برخورد كنم؟

    مروان گفت: هم‏اكنون آنان را احضار كن، و پيش از آن كه از مرگ معاويه با خبر شوند،
از آنان بيعت بگير، رهايشان نكن، و اگر خوددارى كردند، گردنشان را بزن، چون اينان اگر
از مرگ معاويه با خبر شوند، هركدام به ناحيه‏اى خواهند رفت و مردم را به دشمنى با يزيد
فراخوانده، قيام خواهند كرد. امّا از ناحيه عبداللّه‏ بن عمر، ترسى به دل راه نده، كه او اهل
جنگ نيست و خواستار خلافت نمى‏باشد.[48]

    وليد در همان وقت، نوجوانى به نام عبداللّه‏ بن عمرو بن عثمان را به سوى حسين بن
على و عبداللّه‏ بن زبير فرستاد. او پيام وليد را به آن دو كه در مسجد پيامبر(ص) نشسته
بودند، رساند. و پاسخ شنيد: «برو، ما خود نزد حاكم خواهيم آمد».[49]

    امام(ع) به سوى دارالاماره حركت كرد. وارد قصر وليد شد. مروان بن حكم نيز آنجا
بود. امام حسين(ع) چنانچه كه گويى از مرگ معاويه بى‏خبر است، فرمود: «پيوستگى بهتر
از گسستگى است. خدا ميان شما اصلاح كند.». وليد، نامه يزيد را خواند و خبر مرگ
معاويه را اعلان كرد و از آن حضرت خواست كه با يزيد بيعت كند.

     امام حسين(ع) فرمود: انّاللّه‏ِ وانا اليه راجعون اين كه گفتى: «بيعت كنم، همانند من در
نهان بيعت نمى‏كند و گمان ندارم به بيعت نهانى من بسنده كنى، اين بيعت بايد علنى
باشد.» وليد سخنان امام را تصديق كرد. امام(ع) ادامه داد: «آن‏گاه كه ميان مردم آيى و
آنان را به بيعت خوانى، ما را نيز فراخوان كه كار يكجا شود.» وليد گفت: «به نام خدا برو تا با
جمع مردم بيايى.»[50]

    مروان به وليد روكرد و گفت: «بعد از اين هرگز بر او دست نخواهى يافت، مگر آن كه
بين شما عده زيادى كشته شوند، او را نگهدار تا بيعت كند، يا گردن او را بزن!»

     امام(ع) از جا برخاست و خطاب به مروان فرمود: «واى بر تو اى پسر زن چشم زاغ! آيا
تو دستور مى‏دهى گردن مرا بزنند! به خدا دروغ گفتى»[51] آنگاه رو به وليد فرمود:

اى امير! ما اهل‏بيت نبوت و معدن رسالت هستيم. و محل رفت و آمد فرشتگان و
سرچشمه رحمت ايزدى مى‏باشيم. خداوند به واسطه ما كارى را آغاز و ختم
مى‏كند. و يزيد مردى است فاسق، شرابخوار، قاتل انسان‏ها كه آشكارا به گناه
آلوده‏است. و كسى چون من هرگز با او بيعت نخواهد كرد. ولى ما و شما به صبح در
آييم و منتظر بمانيم تا ببينيم كداميك به خلافت و بيعت با او سزاوارتر است.»[52] از جدم رسول خدا(ص) شنيدم؛ مى‏فرمود: «خلافت بر آل ابوسفيان حرام است.»
چگونه بيعت كنم با خاندانى كه رسول خدا(ص) درباره آنان اينچنين سخن گفته است.[53]

    مروان با اعتراض به وليد گفت: چرا سخن مرا نشنيده گرفتى و با پيشنهادم مخالفت كردى؟

     وليد گفت: مروان! ديگرى را سرزنش كن، كارى را به من پيشنهاد مى‏كنى كه تباهى
دينم را در بردارد. به خدا سوگند! اگر همه دنيا از آن من باشد، محال است كه حسين را
بكشم. سبحان‏اللّه‏ آيا به صرف اينكه حسين مى‏گويد: بيعت نمى‏كنم، او را بكشم! آن كس
كه خون حسين به گردنش باشد، روز رستاخيز پرونده او از اعمال نيك خالى است .

     مروان: اگر نظرت چنين است، باشد![54]

سرنوشت وليد

     حاكم مدينه، بيعت نكردن امام حسين(ع) را به يزيد گزارش كرد. وقتى يزيد خبر را
شنيد خشمگين شد و پاسخ تندى نوشت: «با رسيدن نامه‏ام، بار ديگر از مردم مدينه
بيعت بگير، عبداللّه‏ بن زبير را رها كن، او از دست ما نمى‏گريزد، اما سر حسين‏بن على را
برايم بفرست، كه در اين صورت جايزه بزرگى نزد ما خواهى داشت».

     چون نامه به دست وليد رسيد، گفت: من هرگز حسين فرزند دختر پيامبر(ص) را
نمى‏كشم. گر چه تمام دنيا را به من بدهند.[55]

    يزيد، وليد را كه از دستورات او سرباز زده و طبق نظر او با مخالفان برخورد نكرده بود از
ولايت مدينه عزل نمود و عمروبن سعيد اشدق را (كه مردى متكبر و مغرور بود)، به جاى وى گماشت.[56]

امام حسين(ع) و تدارك سفر

     امام حسين(ع) با اين احساس كه ديگر جاى ماندن در شهر مدينه نيست، به تدارك
سفر پرداخت، شب هنگام در سكوت خلوت شهر، به مسجد النبى (ص) آمد، كنار قبر
جدش رسول خدا(ص) قرار گرفت. نورى به رنگ سبز ديد كه از قبر درخشيد و به جاى
خود بازگشت.[57] حوادث را به پيامبر(ص) باز گفت و به محضر جدش شكايت برد. و به نماز
و مناجات پرداخت. در ضمن مناجاتش با خدا، عشق خود را به «كارهاى نيك و بيزارى
خويش را از كارهاى ناپسند» بيان كرد و خواستار خير و رضاى الهى شد:

«خدايا من معروف را دوست مى‏دارم و منكر را زشت مى‏شمارم، اى خداى بزرگوار
و صاحب كرم! به حق اين قبر و مدفون در آن از تو مى‏خواهم راهى و سرنوشتى
برايم برگزينى كه رضاى تو و پيامبرت در آن باشد.[58]»

    سپس كنار تربت پاك و مطهر مادرش فاطمه زهراء شتافت، قطرات اشك بر ديدگاه
مباركش جارى شد. به نماز ايستاد و  با مادر وداع كرد. آنگاه كنار قبر پاك برادر (حسن بن
على(ع)) آمد، نماز به جاى آورد و باوى وداع كرد.[59]

    زنان بنى‏هاشم (بنى عبدالمطلب) چون از تصميم امام حسين(ع) با خبر گشتند، دور
هم گرد آمده به نوحه و عزادارى پرداختند. امام(ع) نزد آنان رفت و فرمود: «به خدا
سوگندتان مى‏دهم، آشكارا چنين نكنيد و با فرمان خدا و پيامبرش مخالفت نورزيد.

     گفتند: پس براى چه كسى گريه كنيم؟ امروز چون روزهايى است كه رسول خدا(ص)،على مرتضى، فاطمه زهراء، رقيه، زينب و ام‏كلثوم (دختران پيامبر(ص)) از دنيا رفته‏اند.
فدايت شويم اى محبوب فرشتگان، تو را به خدا سوگند، خود را به خطر مرگ نينداز.[60]

امام حسين(ع) و خواصّ مصلحت‏انديش

     عده‏اى از خواص و عالمان، وقتى شنيدند امام حسين(ع) تن به بيعت با يزيد نداده و
قصد سفر كرده، از روى مصلحت انديشى و دلسوزى نزد آن حضرت شتافته و به اصطلاح
به نصيحت امام پرداختند.

1 . عمر اطرف

     عمر بن على(ع) معروف به عمر اطرف، برادر ناتنى ابا عبداللّه‏(ع)، خدمت امام رسيد و
روايت به شهادت رسيدن امام حسين(ع) را كه از اميرمؤمنان(ع) شنيده بود نقل كرد و
گفت: چه مى‏شد اگر بيعت مى‏كردى! امام(ع) او را به سينه چسبانيد و فرمود: پدرم از
رسول خدا(ص) خبر كشته شدن خود و مرا و اينكه قبر من نزديك قبر او خواهد بود، به
من گفته است. گمان مى‏كنى آنچه تو مى‏دانى من نمى‏دانم! من هرگز تن به ذلّت و پستى
نخواهم داد. و روزى خواهد آمد كه فاطمه(س) از رفتارى كه اين امت بر فرزندش
رواداشته‏اند به پدرش شكايت خواهد كرد. و آن كس كه فرزندان فاطمه را آزرده باشد،
هرگز داخل بهشت نخواهد شد.[61]

2 . عبداللّه‏ بن عمر

     عبداللّه‏ فرزند عمر، از امام حسين(ع) خواست در مدينه بماند. حضرت اين راى را
نپذيرفت و فرمود: «اى عبداللّه‏! از پستى دنيا نزد خدا اين است كه سر بريده يحيى بن

زكريا را به بدكارى از بدكاران بنى‏اسرائيل پيش كش بردند و بنى‏اسرائيل از طلوع سپيده تا
طلوع خورشيد هفتاد پيامبر خدا را كشتند، آنگاه در پى كار و كسب و معاملات روزانه خود
رفتند، گو يا هيچ جنايتى مرتكب نشدند. خداوند بر عقاب آنان در همان لحظه شتاب
نورزيد، بلكه بعد از مدتى، سخت از آنان انتقام گرفت.» سپس فرمود: اى ابا عبدالرحمن! از
خدا بترس و دست از يارى من برندار[62].

3 . محمد حنفيه

     محمد بن حنفيه (پرچمدار اميرمؤمنان(ع) در جنگ جمل و نهروان) به حضور امام
رسيد و گفت:

برادر! تو محبوب‏ترين و عزيزترين كس نزد من هستى، و شايسته و سزاوارترين
فرد كه نصيحت او را غنيمت مى‏شمرم. از بيعت با يزيد به پرهيز و از ماندن در
شهرها تا حد امكان دورى كن. نمايندگانت را به سوى مردم بفرست و آنان را به
خود دعوت كن. اگر اجابت كرده با تو بيعت نمودند خداى را سپاس گذار. و اگر روى
برتافتند و دست بيعت به ديگرى دادند، هيچگاه از دين، انديشه، بزرگوارى و
موقعيت والاى تو كاسته نخواهد شد. از آن مى‏ترسم وارد شهرى شوى كه مردم آن
ديار با تو هم انديشه نباشند؛ گروهى به حمايت تو برخيزند و عده‏اى با تو مخالفت
كنند. و نزاع و درگيرى ميان آنان افتد و تو آماج تيرها قرارگيرى. آنگاه بهترين اين
امت از جانب پدر و مادر، خونش به زمين ريزد و خاندانش خوار گردند.»

     امام حسين(ع) فرمود: مى‏گويى به كجا بروم؟

به مكه برو. اگر آنجا را امن يافتى در آن ديار بمان، و اگر احساس ناامنى كردى به
بيابان‏ها و كوه‏ها پناه بر، و از شهرى به شهر ديگر كوچ كن، تا ببينى سرانجام مردم
به كجا مى‏كشد.[63]

    برخى مى‏نويسند: محمد حنفيه «يمن» را پيشنهاد كرد، چون مردمى مهربان،
انديشمند و دوستداران پيامبر(ص) دارد. ولى امام(ع) ضمن تشكر از خيرخواهى محمد
فرمود: «من قصد سفر به مكه دارم، مقدمات را نيز آماده كرده‏ام، امّا تو اى برادر! مى‏توانى
در مدينه بمانى و چشم ما باشى، اعمال و رفتار آنان را زير نظر گرفته به ما گزارش كنى تا
چيزى از نظر من مخفى نماند».[64] آنگاه به پاخاست و به مسجد رفت و اشعار ابن مفرغ را
خواند:

     سپيده دمان، شتران از هجوم من بيمناك نشوند. و نامم بلند مبادا اگر از بيم و ترس،
تن به ستم دهم و خطر مرگ، مرا به بيراهه كشاند. ابن سعد مقبرى مى‏گويد: شعرى را كه
اباعبداللّه‏(ع) مى‏خواند، شنيدم و دانستم كه كار بزرگى در پيش گرفته‏است، دو روز گذشت
خبر يافتم اباعبداللّه‏(ع) از مدينه به سوى مكه حركت كرده‏است.[65]

ملاقات با ام‏سلمه[66]

    ام سلمه به امام حسين(ع) گفت: به عراق نرو. از جدت رسول خدا(ص) شنيدم
مى‏گفت: «فرزندم حسين در سرزمين عراق ـ كه كربلا ناميده مى‏شود ـ ، كشته مى‏شود.»

     امام حسين(ع) فرمود: «مادر! مى‏دانم به ستم كشته و ذبح خواهم شد. گويا خداوند
عزوجل چنين خواسته، اهل‏بيتم را آواره و كودكانم را كشته و اسير و به زنجير بسته شده
ببيند، در حالى كه از مردمان يارى مى‏طلبند ولى ناصر و ياورى نمى‏يابند.

     ـ شگفتا! اگر مى‏دانى كشته مى‏شوى، پس كجا مى‏روى؟     ـ مادر! اگر امروز نروم، فردا بايد بروم. و اگر فردا نروم، روز بعد بايد بروم. به خدا سوگند!
از مرگ گريزى نيست! مى‏دانم چه روزى و چه ساعتى كشته خواهم شد. و مى‏دانم قبرى
كه بدنم را در آن به خاك مى‏سپارند كجاست! مادر! اگر دوست داشته‏باشى قتلگاه خويش
و يارانم را نشانت دهم. آنگاه به درخواست ام‏سلمه، سرزمين كربلا را نشان وى داد.[67]

    ام سلمه گويد: مقدارى تربت كه در شيشه‏اى بود، جدت به من داد، امام(ع) نيز
شيشه‏اى كه در آن تربت (كربلا) بود به او سپرد و فرمود: اين را كنار شيشه‏اى كه جدم به
تو داد قرار ده. آن‏گاه كه ديدى به خونى تازه تبديل شده، بدان كه آن روز من كشته شده‏ام!

     ام سلمه هر روز به تربت نگاه مى‏كرد، بعد از ظهر روز عاشورا، ديد هر دو خاك درون
شيشه به خون تازه تبديل شده است.[68]

    سلمى مى‏گويد: بر ام‏سلمه وارد شدم، او را گريان ديدم، پرسيدم: چرا گريه مى‏كنى؟
فرمود: در خواب پيامبر را ديدم كه برچهره و سر مباركش خاك نشسته بود، گفتم اى
رسول خدا(ص) چه شده‏است؟ فرمود: اينك كشته شدن حسين(ع) را مشاهده كردم.[69]

وصيّت‏نامه امام حسين(ع)

     ابا عبداللّه‏ الحسين(ع) قبل از حركت از مدينه، وصيت‏نامه‏اى تنظيم كرد و به برادرش
محمدبن حنفيه سپرد.

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم. اين وصيت نامه حسين بن على(ع) است به برادرش
محمد بن حنفيه، حسين، شهادت مى‏دهد كه جز خدايى يكتا، معبودى نيست، او
بى‏شريك است، محمد، بنده و فرستاده اوست كه به حق از جانب خدا آمده است.
بهشت و جهنم حق است، بى ترديد قيامت خواهد آمد و خداوند مردمان را از قبرها برمى‏انگيزد. من براى ايجاد فتنه و فساد، سرگرمى و ستمگرى قيام نكردم.بلكه قيام من براى اصلاح امت جدّم مى‏باشد. مى‏خواهم امر به معروف و نهى ازمنكر كنم و به سيره جدم (رسول خدا(ص)) و پدرم على‏بن‏ابى‏طالب حركت‏نمايم.[70]    پس هر كس دعوت به حق مرا پذيرفت، راه خداوند را قبول كرده‏است. و اگركسى نپذيرفت، شكيبايى مى‏ورزم تا خداوند ميان من و اين مردم داورى كند و او
بهترين داوران است. اين وصيت من است به تواى برادر! توفيقى جز با يارىخدانيست. بر او توكل مى‏كنم و به سوى او باز مى‏گردم.[71]

حركت كاروان حسينى از مدينه

     شب يكشنبه، دو روز مانده از ماه رجب سال 60ه. كاروان حسينى از مدينه خارج شد.در اين سفر فرزندان، برادران، فرزندان امام حسن(ع) و اهل بيت ابا عبداللّه‏، جز محمد بن حنفيه، آن حضرت را همراهى كردند.[72]

    سالار شهيدان به هنگام بيرون رفتن از شهر مدينه اين آيه را تلاوت مى‏كرد. فَخَرج
مِنها خائفا يتَرَقَبُ قالَ ربِّ نَجّنِى مِنَ الْقَوْمِ الظّالمينَ[73]

    كاروان حسينى راه اصلى و شاه راه مدينه به مكه را پيش گرفت. به آن حضرت گفتند
از بيراهه برويد كه دشمنان شما را تعقيب نكنند. همچنان كه ابن زبير از بيراهه رفته
است. امام فرمود: «به خدا سوگند! از اين راه، جدا نمى‏شوم تا خداوند هر چه بخواهد مقدّر كند».[74]

    شيخ صدوق مى‏نويسد: بيست و يك نفر از اهل بيت، هنگام خروج امام حسين(ع) از
مدينه، او را همراهى مى‏كردند.[75]

ملاقات عبداللّه‏ مطيع با امام(ع) در راه مكه

     عبداللّه‏ مطيع از مكه باز مى‏گشت، در بين راه با امام حسين(ع) ملاقات كرد، و از سر
خيرخواهى گفت: «اگر خواستى از مكه به شهر ديگرى بروى، هرگز به كوفه نزديك مشو.
كوفه، شهرى شوم و نافرخنده است. در آن شهر پدرت را كشتند و برادرت را خوار كردند،
بر او نيزه زدند كه نزديك بود زندگانى را بدرود گويد. در شهر مكه اقامت گزين. تو سرور
جهان عرب هستى. اهل حجاز هيچ كس را با تو برابر نمى‏شمارند و جز تو كسى را شايسته
نمى‏دانند، در مكه بمان و شيعيانت را دعوت كن كه نزد تو خواهند شتافت. به خداسوگند! اگر تو هلاك شوى، بعد از تو، بنده و خوار خواهيم  شد.[76]

---

[1]. عبرات المصطفين فى مقتل الحسين، محمد باقر محمودى، ج 1 ص 6،

[2]. شيخ طوسى، الفهرست، ص 63-62؛ محمد تقى تسترى، قاموس الرجال، ج 2، ص 162 – 163

[3]. سيد حسن مدرسى طباطبائى، ميراث مكتوب شيعه از سه قرن نخستين هجرى، ترجمه، سيد على قرائى و رسول جعفريان، ص 125، كتابخانه تخصصى تاريخ اسلام و ايران، 1383، قم

[4]. رجال نجاشى، ج 1 ص 315، شماره 330

[5]. وقعة الطف، ص 7

[6]. رسول جعفريان تاريخ سياسى اسلام، سيره رسول خدا صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم ص 86، دفتر نشر الهادى، قم 1378، چاپ دوم

[7]. هشام بن محمد كلبى، الاصنام، ترحمه سيد محمدرضا جلالى نائينى، چاپ دوم، نشر نو، 1364شمسى، ص 31

[8]. وقعة الطف، ص 8.

[9].  همان، ص 10.

[10]. مقدمه جمل من انساب الاشراف، ج 1.

[11]. رسول جعفريان، ك تاملى در نهضت عاشورا، ص 24.

[12]. فرانتس روزنتال، تاريخ‏نگارى در اسلام، ترجمه دكتر اسدالله آزاد، ج 1، ص 157.

[13]. حكاية المختار فى اخذ الثار، ص 2، 10، 22.

[14]. تأملى در نهضت عاشورا، ص 32-31.

[15] .  احمد بن يحيى بلاذرى، جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 366.

[16] .  محمدبن محمد بن نعمان شيخ مفيد، الارشاد فى معرفة حجج اللّه‏ على العباد، ج 2، ص 32.

[17] .  جعده، خواهرزاده علىع، مادرش ام هانى، دختر ابوطالب، در زمان پيامبر خدا(ص) متولد شد. در كوفه مى‏زيست. در جنگ صفين كنار دايى خود اميرمؤمنان(ع) حماسه‏ها آفريد و با قدرت و ايمان از آن حضرت دفاع كرد. (ر.ك: تنقيح المقال، ج 1، ص 211)

[18] .  احمد بن داود دينورى، الاخبار الطّوال، ص 221.

[19] .  ر.ك: جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 366.

[20] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 366.

[21] .  اخبار الطّوال، ص 221 و 222.

[22] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 366 و 367.

[23] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 367.

[24] .  عبداللّه‏ بن مسلم ابن قتيبه دينورى، الامامه و السياسه، ج 1، ص 155-157.؛ جمل مِن انساب الاشراف، ج 5،ص 128-130، ابى جعفر، محمد بن حسن طوسى، اختيار معرقة الرجال (معروف به رجال كشى)، روايت 99، ص
49-51.

[25] .  اختيار معرفه الرجال، (رجال كشى، ص 51-52.

[26] .  حجر از ياران برجسته و از فرماندهان به نام اميرمؤمنانع در جنگ صفين و نهروان بود. مستجاب الدّعوه و از
برجستگان اصحاب پيامبر به شمار مى‏رفت. وى به همراه فرزند و يارانش در سال 51 ه. به دستور معاويه در «مرج عذرا» نزديكى دمشق به شهادت رسيد. (يوسف بن عبداللّه‏ عبدالبرّ، الاستيعاب فى معرفة الاصحاب، ج 1، ص 329-331.

[27] .  عمرو بن حمق، صحابى پيامبرص و از ياران با وفاى امام على(ع) بود. در سه جنگ جمل، صفين و نهروان حضورى فعال داشت، پس از شهادت اميرمؤمنان(ع)، به همراه حجر بود. پس از شهادت حجر از كوفه به موصل گريخت. و به غارى پناه برد. مارى او را گزيد و از دنيا رفت. حاكم موصل سرش را براى معاويه فرستاد. اين نخستين سرى بود كه در اسلام از شهرى به شهر ديگر حمل گرديد. (الاستيعاب، ج 3، ص 1174).

[28] .  محمد بن جرير طبرى، تاريخ الامم و الملوك تاريخ طبرى، ج 4، ص 163-164 و عزالدين محمد بن محمد
شيبانى(ابن اثير)، الكامل فى التاريخ، ج 3، ص 444.

[29] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 208، 224-225.

[30] .  كامل ابن اثير، ج 3، ص 506.

[31] .  كامل ابن اثير، ج 3، ص 508.

[32] .  همان، احمد بن عبدالوهّاب نويرى، نهاية الأرب فى فنون الادب، ج 20، ص 355-356.

[33] .  احمد بن اعثم كوفى ابن اعثم، الفتوح، ج 4، ص 240-241.

[34] .  نهاية الادب، ج 20، ص 358.

[35] .  الامامه و السياسه، ج1، ص 163-164.

[36] .  الكامل، ج 3، ص 511 و نهاية الأرَب، ج 20، ص 359.

[37] .  فاِنّ هذا لطاغية قد صنع بنا و بشيعتنا ما علمتم و رأيتم و شهدتم و بلغكم، و انى اريد ان اسألكم عن شئ فانِ
صدقت فصّدقونى و ان كذبتُ فكذبونى و اسمعوا مقالتى، و اكتبوا قولى، ثم ارجعوا الى امصاركم و قبائلكم و من ائتمنتموه مِن الناس و وتقتم به فادعوه الى ما تعلمون مِن حقنا فانّا نخاف ان يدرس هذا الحق و يذهب و يغلب و اللّه‏ متم نوره ولو كره الكافرون، و ما ترك شيئا مما انزل اللّه‏ فى القرآن فيهم الاّ تلاه و فسرّه و لا شيئا مماقاله رسول‏اللّه‏ فى ابيه و امه و نفسه و اهل‏بيته الا رواه … سپس به حديث غدير اشاره مى‏نمايد. عبدالحسين احمد امينى(علامه امينى الغدير، ج 1، ص 243).

[38] .  الفتوح، ج 4، ص 332.

[39] .  جمل من انساب الاشراف، ج 5، ص 161.

[40] .  همان، ص 162.

[41] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 240، برخى مدت خلافت او را، نوزده سال و نيم، ذكر كرده‏اند تاريخ خليفه ابن خياط، ص
143.

[42] .  جمل من انساب الاشراف، ج 5، ص 162.

[43] .  احمد بن ابى يعقوب يعقوبى تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 241.

[44] .  جمل من انساب الاشراف، ج 5، ص 299، 2143.

[45] .  تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 241. بلاذرى مى‏نويسد: يزيد به عامل و فرماندار خود در مدينه نوشت: «از حسين بن
على و عبداللّه‏ بن زبير بيعت بگير، و با آن دو با شدت عمل كن و سستى نورز» جمل من انساب الاشراف، ج 5، ص 2157.

[46] .  مروان حكم، پسر عموى عثمان، از هواداران خط اموى و از مخالفان سرسخت اميرمؤمنانع و اهل‏بيت(ع) بود او
و پدرش به زبان پيامبر(ص) لعنت شدند. او مدتى كاتب عثمان بود و بعد از معاوية بن يزيد به حكومت رسيد و در سال 65 ه . به هلاكت رسيد.(تاريخ دمشق الكبير، ج 60، ص 200، 213، 214 و 237).

[47] .  اخبار الطوال، ص 227.

[48] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 250-251 و عبدالرحمن بن على ابن جوزى، المنتظم فى تاريخ الامم و الملوك، ج 5،
ص 323.

[49] .  اخبار الطوال، ص 277 ؛ همان، ص 251 و المنتظم، ص 323، همان.

[50] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 251؛ المنتظم، ج 5، ص 323 و كامل، ج 4، ص 15.

[51] .  همان، و ارشاد، ج 2، ص 33.

[52] .  ايها الأمير انّا اهل بيت النبوة و معدن الرّسالة و مختلف الملائكة و محل الرّحمة و بنا فتح‏اللّه‏ و بنا ختم و يزيد
رجل فاسق، شارب خمر قاتل النفّس المحرّمة، مُعْلِنٌ بالفسق، و مثلى لا يبايع لِمِثله… موفق بن احمد خوارزمى، مقتل الحسين(ع، ج 1، ص 267 و نجم الدين جعفر بن محمد (ابن نماحلى)، مثير الاحزان، ص 24).

[53] .  محمد بن على بن بابويه قمى، امالى صدوق، ص 130.

[54] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 252؛ ارشاد، ج 2، ص 33-34 و الكامل، ج 4، ص 15-16.

[55] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 269.

[56] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 254 و الكامل ج 4، ص 18.

[57] .  امالى صدوق، ص 130.

[58] .  اللّهم اِنّى اُحِبّ الْمعَروف وَ انُكر المنُكر و انّى اَسألك يا ذاالجلال  و الإكرام بحقّ هذا القبر و مَن فيه اِلاّ اخْتَرْتَ لى
من امرى ما هُولك رضىً و لِرسولك رضى. (مقتل خوارزمى، ج 1، ص 270.

[59] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 271.

[60] .  جعفر بن محمد قولويه قمى، كامل الزيارات، ص 195.

[61] .  على بن موسى سيد ابن طاووس، لهوف،  ص11-12.

[62] .  لهوف، ص 13-14.

[63] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 253؛ ارشاد، ج 2، ص 34-35؛ كامل، ج 4، ص 16-17 و نهاية الأرب، ج 20، ص
380-381.

[64] .  مقتل خوارزى، ج 1، ص 272-273.

[65] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 253 و على بن حسن ابن عساكر، تاريخ دمشق الكبير، ج 14، ص 201.

[66] .  ام سلمه، همسر گرامى پيامبرص، زنى خردمند، از سابقين به اسلام و از مهاجران به حبشه مى‏باشد. شويش
ابوسلمه در جنگ احد به شهادت رسيد. او قبل از جنگ احزاب به همسرى رسول خدا(ص) در آمد و سرپرستى فاطمه زهراء(س) را برعهده گرفت، چون حسين به دنيا آمد عهده دار نگهدارى او شد. (بحارالأنوار، ج 43، ص 245).

[67] .  بحارالانوار، ج 44، ص 331-332.

[68] .  همان.

[69] .  عبدالحسين امينىعلامه امينى، سيرتنا و سنتّنا، ص 142.

[70] .  واِنّى لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا ولا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدىع اريدان آمر
بالمعروف و أنهى عن المنكر و اسير بسيرة جدّى و ابى على بن ابيطالب.

[71] .  الفتوح، ج 5، ص 33-34 و مقتل خوارزمى، ج 1، ص 273.

[72] .  جمل مِن انساب الاشراف، 5، ص 317؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 253 و الارشاد، ج 2، ص 34.

[73] .  پس [موسى] از شهر خارج شد در حالى كه ترسان بود و هر لحظه در انتظار حادثه‏اى؛ عرض كرد: «پروردگارا! مرا از
اين قوم ظالم رهايى بخش.» قصص، آيه 21 (تاريخ طبرى، ج 4، ص 254 و الارشاد، ج 2، ص 35).

[74] .  الارشاد، ج 2، ص 35. ابن اعثم اين پيشنهاد را به مسلم بن عقيل نسبت مى‏دهد. الفتوح، ج 5، ص 34-35.

[75] .  امالى، ص 131.

[76] .  ابوعلى مسكويه رازى، تجارب الامم، ج 2، ص 38-39؛ المنتظم، ج 5، ص 327؛ الكامل، ج 4، ص 19 و نهاية
الارب، ج 20، ص 384-385.

          فصل دوّم:امام حسين عليه‏السلام در مكّه

ورود كاروان حسينى به مكه

     كاروان حسينى در شب جمعه سوّم شعبان (روز تولد امام حسين«ع») وارد مكه شد.
امام به هنگام ورود به شهر مكه، اين آيه را تلاوت كرد:

     وَ لَمَّا تَوَّجهَ تِلْقاءَ مَدْين قالَ عَسى رَبّى اَنْ يَهديِنى  سواء السَّبيل[1] [2] و اين همان سخنى
بود كه موسى‏بن عمران هنگام خروج از مصر به سوى مدين بر زبان جارى ساخت. ابا
عبداللّه‏ در مكه، در منزلى متعلّق به عباس بن عبدالمطلب اقامت كرد.[3] دينورى نوشته
است: آن حضرت در شعب على وارد شد.[4] ولى بين اين دو نقل منافاتى نيست. چون خانه
عباس در شعب على واقع شده بود.

     اقامت امام حسين(ع) در مكه چهار ماه و پنج روز يعنى ماه شعبان، رمضان، شوال،
ذى‏القعده تا هشتم ذى‏الحجه طول كشيد.[5] مردمان آن ديار و زائران عمره و اهل ديگر

جاها به حضور آن حضرت شرفياب مى‏شدند و كسب فيض مى‏كردند. عبداللّه‏ بن زبير كه
قبل از امام به مكه آمده و در جوار كعبه اقامت گزيده بود، خدمت امام مى‏رسيد، به
سخنان ايشان گوش مى‏سپرد. ولى نگران بود و حضور امام حسين(ع) را در مكه
برنمى‏تافت. چون مى‏دانست مردم او را بر هر كس ديگر ترجيح مى‏دهند و با وجود امام،
كسى با عبداللّه‏ بن زبير بيعت نخواهد كرد.[6]

نامه امام به مردم بصره

     امام حسين(ع) در مدت اقامت خويش در مكه، علاوه بر روشنگرى مردمانى كه به
زيارتش مشرف مى‏شدند، نامه‏هايى نيز به سران و بزرگان قوم در ديگر شهرها فرستاد و
آنان را به حق دعوت كرد. در آن عصر قلمرو شام در انحصار امويان بود. و شيعيان عمدتا
در كوفه و بصره و بخشى هم در يمن مى‏زيستند. يمن به علت دورى مسافت از مركزيت
دنياى اسلام، مورد توجه نبود، ولى دو شهر كوفه و بصره مورد توجه قرار داشت.

     شهر بصره همانند شهر كوفه داراى پيشينه يارى اميرمؤمنان(ع) بود، و شمار شيعيان
در اين شهر قابل توجه مى‏نمود. مردم شهر بصره برخلاف كوفيان، نامه‏اى به امام
حسين(ع) ننوشتند و شايد اين مسأله به خاطر جو اختناق و پليسى بود كه توسط
عبيداللّه‏ بن زياد، حاكم مستبد و شرور بصره، در آن شهر سايه افكنده بود، ولى طبق نقل
طبرى تحرك و جنب‏وجوشى نسبى در شيعيان بصره به‏وجود آمده بود. در پى كسب خبر
از وضع كوفيان، شيعيان بصره در خانه ماريه، دختر منقذ يا سعد كه از طايفه عبدالقيس و
از شيعيان على(ع) بود ـ گرد آمدند و در مورد وضعيت جارى و سياسى روز به گفتگو و

تبادل نظر پرداختند. خانه ماريه مركز اجتماع و رفت و آمد شيعيان شده بود.[7]

    امام حسين(ع) نامه‏اى به اخماس بصره[8] و برخى بزرگان، توسط غلام خويش
سليمان، فرستاد.

     «مالك بن مسمع بكرى»، «احنف بن قيس»، «منذر بن جارود»، «مسعود بن عمرو»،
«قيس بن هيثم»، «عمرو بن عبيداللّه‏ بن معمر و «يزيد بن مسعود نهشلى» كسانى بودند كه
نامه آن حضرت را دريافت كردند.

     خلاصه نامه امام(ع) چنين بود.

اما بعد، خداوند محمد(ص) را از ميان بندگانش به نبوت برگزيد و او را به پيامبرى
خويش گرامى داشت؛ و به رسالت رساند، و آن گاه وى را نزد خويش برد. آن
حضرت نسبت به بندگان خدا خيرخواه بود و مأموريت خويش را ابلاغ كرد. ما
خاندان، جانشينان و وارثان اوئيم و شايسته‏ترين افراد در ميان مردم هستيم. امّا
مردم براى اين كار، ديگرى را به جاى ما برگزيدند و ما به خاطر پرهيز از تفرقه و نيز
حفظ سلامت امّت، بدان رضايت داديم. در صورتى كه مى‏دانستيم ما استحقاق
خلافت را داريم نه كسى كه خلافت را به دست گرفته است.

     من پيكم را همراه اين نامه به سوى شما مى‏فرستم و شما را به كتاب خدا و
سنّت پيامبرش دعوت مى‏كنم. همانا سنّت از ميان رفته و بدعت زنده شده‏است،
چنانچه سخنم را بشنويد و از دستورات من اطاعت كنيد، شما را به راه راست
هدايت مى‏كنم».[9]

    نامه امام حسين(ع) به بزرگان بصره رسيد ولى به جز يزيد بن مسعود كسى به دعوت
امام لبيك نگفت بلكه منذر بن جارود از ترس اين كه ممكن است فرستادن نامه فريبى از
سوى عبيداللّه‏ زياد باشد ـ و نامه از امام حسين(ع) نباشد ـ نامه و پيك آن حضرت را
تحويل ابن زياد داد و او را از قضايا آگاه ساخت! ابن زياد نيز شب صبحى كه مى‏خواست به
دستور يزيد، به كوفه حركت كند، دستور داد، سليمان (پيك امام) را گردن زده به شهادت
رساندند.[10]

    علت واكنش منفى سران بصره، شايد به خاطر گرايش آنان به بنى‏اميه بود و يا
برخوردارى از ضعف ايمان و سستى عقيده.[11]

    البته افراد و بزرگانى نيز در بصره به منزلت اهل بيت واقف و دوستدار آنان بودند و در
يارى امام حسين(ع) هيچ ترديدى به خود راه ندادند.

     ابن نما در كتاب ميثرالاحزان «يزيد بن مسعود نهشلى» (از بزرگان بصره) را نام مى‏برد
كه نامه امام حسين(ع) را دريافت كرده بود. او پس از دريافت نامه، قبيله بنى تميم، بنى
حنظله و بنى سعد را گردآورد و به بنى حنظله خطاب كرد: «معاويه مُرد و درهاى ستم و
گناه شكسته شد و پايه‏هاى ظلم متزلزل گشت. او براى فرزندش يزيد بيعت گرفت، با اين
تصور كه پايه‏هاى خلافت را (در خاندان خويش) استوار سازد. يزيد كه آشكارا شراب
مى‏نوشد، و از هيچ كار زشتى‏ابا ندارد، ادعاى خلافت بر مسلمانان را دارد. بى آن‏كه مردم
از اين كار رضايت داشته باشند. او مردى سبك عقل و فرومايه است و از حق چيزى
نمى‏داند. به خدا سوگند! جهاد و مبارزه با يزيد در راه دين، از جهاد با مشركان برتر است.
اين حسين بن على است، فرزند رسول خدا(ص)، داراى شرافت و اصالت و فضائلى كه
قابل توصيف نيست. او داراى دانشى بى‏پايان است و كسى سزاوارتر از او به خلافت، يافت
نمى‏شود. داراى سابقه‏اى درخشان و مبارزه‏اى چشمگير كسى كه عطوفت، بزرگوارى و
مهربانى او زبانزد خاص وعام است.

     اين نامه‏اى كه وى فرستاد حجت را بر شما تمام ساخته است. از نور حق روى برمتابيد
كه در ظلمت گرفتار شده در گرداب باطل غرق خواهيد شد.»

     از اين رو بنى حنظله، حمايت بى‏دريغ خود را اعلام داشتند و گفتند: «ما تو را با
شمشيرهاى خود يارى مى‏دهيم و بدن‏هاى خود را سپر تو مى‏كنيم» دو قبيله بنى عامر و
بنى سعد نيز آمادگى خود را اعلام كردند.

     يزيد بن مسعود ضمن نامه‏اى كه به امام نوشت، آمادگى خود و طايفه‏اش را در يارى
امام(ع) چنين اعلام كرد:

     «نامه شما به من رسيد. از من دعوت نمودى كه تحت فرمان تو در آيم، و به فوز عظيم
يارى تو نائل گردم. همانا خداوند زمين را از انسانهاى نيكوكار و راهنمايان رستگارى تهى
نخواهد كرد، امروز شما حجت خدا بر مردم و امانت‏الهى در روى زمين و شاخه‏اى از
درخت زيتون احمدى هستيد كه اصل آن پيامبر و شاخه‏اش شمائيد و زمينه پيروزى
شما فراهم آمده، قبيله بنى تميم همانند شترانى تشنه در پيروى از شما درنگ نخواهند
كرد. فبيله بنى سعد نيز مطيع و آماده ورود شما هستند. من، چون باران تند بهارى
دلهاى آنان را از كينه و حقد زدوده‏ام.» چون نامه يزيد بن مسعود به امام رسيد حضرت
درباره وى دعا كرد و گفت[12]: خداوند در روز هراس (قيامت) ترا ايمن دارد و به تو عزّت

بخشد و در روزى كه تشنگى بيداد مى‏كند، سيرابت نمايد.

     يزيد بن مسعود خود را آماده حركت كرد تا به كاروان حسينى ملحق شود كه خبر
شهادت امام به وى رسيد كه به شدت متأثر شد.[13] يكى ديگر از اشراف بصره و دوستداران
و شيعيان اهل‏بيت، يزيد بن نبيط از طايفه عبدالقيس بود.

     او، داراى ده فرزند بود به آنان گفت: كدام يك از شما آمادگى داريد كه همراه من براى
يارى حسين(ع) رويم؟ دو نفر از آنان به نامهاى عبداللّه‏ و عبيداللّه‏، اعلام آمادگى نمودند،
يزيد بن نبيط به همراه آن دو با وجود مراقبت و كنترل شديد مأموران ابن زياد ـ نسبت به
ورود و خروج افراد به بصره ـ، خود را به امام حسين(ع) رساندند و همراه آن حضرت آمدند
تا در كربلا با دو فرزندش به شهادت رسيد.[14]

آگاهى مردم كوفه از قيام امام حسين(ع) و ارسال نامه

     چون مردم كوفه (شيعيان) از مرگ معاويه و حركت امام حسين(ع) به سوى مكه با
خبر شدند و در يافتند امام حسين(ع) با يزيد بيعت نكرده‏است. در منزل سليمان بن
صرد خزاعى اجتماع كردند. سليمان گزارشى از امتناع امام از بيعت با يزيد و حركت او به
مكه به شيعيان ارائه داد آنگاه خطاب به آنان گفت:

«اى مردم! شما شيعيان او و پدرش هستيد، اگر براين باوريد كه او را يارى مى‏دهيد
و با دشمنش مبارزه مى‏كنيد، به او نامه بنويسيد، و اگر بيم سستى و ضعف
مى‏دهيد، اين مرد [امام] را فريب ندهيد و جانش را به خطر نيفكنيد.»

همه گفتند: «با دشمنش پيكار مى‏كنيم و در راهش جان مى‏دهيم.»[15]

    آن‏گاه سليمان بن صرد، مسيّب بن نجبه، رفاعة بن شدّاد، حبيب بن مظاهر، و ديگر
شيعيان براى امام نامه نوستند[16] و از وى براى آمدن به كوفه دعوت كردند. پاى هر نامه
امضاى يك تا چهار نفر بود.[17] دهم ماه مبارك رمضان نامه شيعيان كوفه توسط دو پيك به
نام: عبداللّه‏ بن مسمع و عبداللّه‏ بن وال به دست امام حسين(ع) رسيد، دو روز بعد قيس
بن مسهر صيداوى و عبدالرحمن بن عبداللّه‏ ارحبى و عمارة بن عبد(عبيد) السلولى
مأموريت يافتند حدود يكصد و پنجاه نامه به امام برسانند. دو روز بعد مجددا شيعيان
كوفه نامه‏اى به وسيله هانى بن هانى سبيعى و سعيد بن عبداللّه‏ حنفى به سوى اباعبداللّه‏
ارسال نمودند.[18] تعداد نامه‏ها آنقدر زياد بود كه برخى تعداد آنها را دوازده هزار
شمرده‏اند.گاهى در يك روز ششصد نامه از كوفه فرستاد مى‏شد.[19] و برخى چون دينورى
نوشته‏كه تعداد نامه‏هايى كه به امام حسين(ع) نوشته‏شد، به اندازه دو خرجين مى‏شد.[20]

محتواى نامه‏ها

     نامه‏ها حكايت از نياز مردمى داشت كه از ظلم و ستم معاويه به تنگ آمده، انتظار
رهبرى عادل را مى‏كشيدند. آنان به امام(ع) نوشتند: همه جا سبز شده، ميوه‏ها رسيده،
چاهها پر آب گشته، لشكرى آماده حمايت از شماست.[21]

    متن نامه سليمان بن صرد و مسيّب بن نجبه و رفاعة بن شدّاد و حبيب بن مظاهر و
تعدادى از شيعيان چنين است:

          به: حسين بن على

          از سليمان بن صرد و…

     درود بر تو باد. سپاس خدايى كه جز او خدايى نيست. اما بعد. سپاس خدا را كه دشمن
جبّار تو را هلاك كرد. دشمنى كه براين امّت تاخت و به ناحق بركرسى خلافت نشست،
ثروت مردم را به تاراج برد. نيكان را كشت و اشرار را ميدان داد. و مال خدا را دستمايه
ستمگران و توانگران و اشراف ساخت. لعن خدا بر او باد همچنان‏كه قوم ثمود را لعن كرد.
اينك ما امامى نداريم. به سوى ما بيا، شايد خداوند به وسيله شما ما را بر سفره حقّ
همدل كند. نعمان بن بشير [حاكم كوفه] در دارالامارة است. به نماز جمعه و نماز عيدش
حاضر نمى‏شويم. اگر خبر يابيم كه به سوى ما روان شده‏اى، از شهر بيرونش مى‏كنيم و او
را به شام مى‏فرستيم. ان‏شاءاللّه‏. درود و رحمت خداوند بر تو باد».[22]

    آخرين نامه‏هايى كه توسط هانى و سعيد به دست امام حسين(ع) رسيد، چنين
مضمونى داشتند:

     «به سوى عراق شتاب كن، كه مردم در انتظار قدوم شمايند و جز به شما به كسى دل
نبسته‏اند، پس شتاب كن.»[23]

پاسخ امام حسين(ع) به كوفيان

     امام حسين(ع) در پاسخ انبوه نامه‏هاى كوفيان، يك پاسخ نوشت:

از حسين بن على به گروهى از مؤمنان و مسلمانان! امّا بعد، هانى و سعيد آخرين
پيك شما، نامه‏هايتان را به من رساندند. از آنچه نوشته بوديد، با خبر شدم. نوشته
بوديد: «امام و پيشوايى نداريم به سوى ما بشتاب، شايد خداوند به وسيله تو ما را
به راه حق و حقيقت هدايت كند» برادر و پسر عمويم [مسلم بن عقيل] را كه مورد
اعتماد من است به سوى شما مى‏فرستم. اگر او نظر خردمندان و دانايان شما را در
تأييد سخنانتان، براى من نوشت به زودى به سوى شما خواهم آمد[24] انشاءاللّه‏. به
جانم سوگند! كسوت امام و پيشوايى زيبنده كسى است كه به كتاب خدا، در ميان
مردم حكم كند و به دادگسترى و عدالت به پاخيزد، و به دين حق زندگى كند و
خود را وقف رضاى الهى نمايد، و السّلام.[25]

    امام(ع) مسلم بن عقيل را فراخواند (و او را در جريان نامه‏هاى كوفيان و دعوت آنان
قرار داد) و پاسخ‏نامه را به وى سپرد و او را راهى كوفه كرد. و او را به تقوا و پرهيزكارى
سفارش نمود و فرمود: مأموريت خويش را از دشمن مخفى بدار، با مردم مدارا كن، اگر
مردم را طبق آنچه در نامه‏هايشان نوشتند، آماده و صادق يافتى، مرا خبر كن تا به سوى
شما بشتابم.[26]

    هم‏چنين به وى فرمود: «به زودى خداوند متعال آنچه را مى‏خواهد و برايت
مى‏پسندد، انجام خواهد داد. اميدوارم كه من و تو در مرتبت و منزلت شهيدان قرار
گيريم،[27] با يارى خداوند به سوى كوفه حركت كن و چون به كوفه رسيدى نزد موثّق‏ترين
اهالى منزل نما.[28]

    مسلم بن عقيل ابتدا رهسپار مدينه شد، به مسجد پيامبر(ص) رفته نماز گذارد، آنگاه
با بستگان خويش خداحافظى كرد و با دو نفر راهنما از طايفه قيس، رهسپار كوفه شد. در
اين سفر، قيس بن مسهر صيداوى، عمارة بن عبداللّه‏ سلولى و دو فرزندان شداد ارحبى
(به نام‏هاى عبداللّه‏ و عبدالرحمن) وى را همراهى مى‏كردند.[29] آنان از بيراهه حركت
كردندوروز پنجم شوال وارد كوفه شدند، و خروجشان از مكه نيمه ماه مبارك رمضان‏بود.[30]

پيشنهاد سرشناسان و خواص مكه 

     امام حسين(ع) در مدت اقامت خويش در مكه با تعدادى از بزرگان و سرشناسان و
روشنفكران ديدار و گفتگو كرد. هر يك به فراخور مشرب و گرايش تفكرى خويش، به آن
حضرت پيشنهاد و ايده‏اى را مطرح مى‏كرد. اين روشنفكران و خواص با همه تفاوتهايى
كه با هم داشتند، در يك موضوع با هم مشترك و تفاهم داشتند، به اين‏كه: به‏دست گرفتن
حكومت و امنيت و عافيت دنيوى، رستگارى و پيروزى است، اما قتل و گرفتارى و آوارگى
و تحمل مشكلات در مسير دين خدا، زيان و شكست است، عافيت‏طلبى و مصلحت
انديشى زائيده اين طرز تفكّر مى‏باشد و همين تلّقى از جهان بينى موجب شده بود كه
اين افراد با ناديده گرفتن افول ارزش‏هاى الهى و سنت پيامبر(ص)، از يارى امام
حسين(ع) باز مانند و اگر هم پيشنهادى مطرح مى‏كنند، خاستگاه دنيوى و
مصلحت‏انديشى را به دنبال دارد. نكته قابل توجه اينكه سالار شهيدان در برخورد با اين
ظاهر بينان و مصلحت انديشان با توجه به سطح فكر و ميزان خرد و آگاهى و اعتقاد آنان،
رفتار مى‏كرد و پاسخ آنان را مى‏گفت. مثلاً پاسخى كه به محمدبن حنفيه و عبداللّه‏ بن
عباس داده با پاسخى كه به عبداللّه‏ فرزند عمر و عبداللّه‏ فرزند زبير و… داده كاملاً متفاوت
مى‏باشد. البته برخى از آنان، افرادى خيرانديش و دلسوز بودند كه در انتخاب راه، دچار

اشتباه شده بودند.

پيشنهاد عبداللّه‏ بن عباس

      ابن عباس نزد امام حسين(ع) آمد و گفت: ميان مردم شايعه شده كه آهنگ عراق
دارى! امام فرمود: «آرى، به خواست خداوند همين روزها حركت خواهم كرد.

     ابن عباس گفت: به خدا پناه مى‏برم از اين تصميمى كه گرفته‏ايد! اگر نزد مردمى
مى‏روى كه حاكمشان را كشته، اداره شهرشان را خود به دست گرفته و از دشمن خود
كناره گرفته‏اند، اقدام تو شايسته و به مصلحت است. ولى چنانچه پيش مردمى مى‏روى
كه تو را دعوت كرده‏اند، ولى اميرشان بر اريكه قدرت است و كار گزارنش از سرزمينشان
خراج مى‏ستاند، بدان كه تو را به جنگ و مبارزه دعوت كرده‏اند.[31] در مكه بمان، اگر از رفتن
ناگريزى به يمن برو كه شيعيان پدرت در آنجا مى‏باشند و مردم (حكومتى) به تو
دسترسى نخواهند داشت، و در آن‏جا دژ خواهى داشت.

     امام (ع) فرمود: «پسر عمو! سوگند به خداوند! مى‏دانم كه از راه خيرخواهى و دلسوزى
و مهربانى اين چنين پيشنهاد دادى؛ ولى از رفتن به عراق گريزى نيست».

     ابن عباس با شنيدن اين سخن دريافت كه آن حضرت بر تصميم خود جدّى است، از
اين رو گفت: «حال كه تصميم براين سفر گرفته‏اى، زنان و كودكان را همراه نبر، چون
مى‏ترسم تو را در پيش چشم آنان به قتل برسانند».[32]

پيشنهاد محمد بن حنفيه

     محمد بن حنفيه كه براى حج و زيارت اباعبدالله الحسين (ع) به مكه آمده بود. نزد
امام حسين(ع) شتافت. شنيده بود كه امام(ع) آماده رفتن به عراق شده است. او در
آخرين شبى كه فرداى آن امام حسين(ع) مكه را ترك گفت خدمت امام(ع) رسيد و گفت:

برادرم! مردم كوفه همانانى هستند كه تو خيانت آنان را نسبت به پدر و برادرت
ديده‏اى، از آن مى‏ترسم كه بر تو نيز خيانت كنند. بهتر است در همين شهر بمانى،
تو در حرم الهى از همه عزيزتر و بلند مرتبه‏ترى و مورد احترام همه مردم
مى‏باشى.

امام: بيم آن دارم كه يزيد بن معاويه ناگهانى و غافلگيرانه مرا در حرم بكشد و من
سبب شوم كه حرمت خانه خدا ريخته شود.

     ابن حنفيه: اگر از اين بيم‏دارى به يمن يا جايى ديگر برو. در آنجا در امان
خواهى بود و دست كسى به تو نرسد.

     امام: در مورد پيشنهادت مى‏انديشم.

     سحرگاهان كاروان حسينى راه افتاد، اين خبر به محمد بن حنفيه رسيد،
سراسيمه خود را به كاروان رساند، افسار شتر امام را گرفت و گفت: برادر! مگر قول
ندادى كه درباره گفته‏هايم بيندشى؟

بلى

پس چرا با اين شتاب از مكه بيرون مى‏روى؟

چون از تو جدا شدم، رسول خدا(ص) را در خواب ديدم، فرمود: حسين(ع)! حركت
كن! خداوند مى‏خواهد تو را كشته بيند! (فانّ اللّه‏ شاء ان يراك قتيلاً)

اناللّه‏ و اناللّه‏ راجعون. پس چرا زنان و كودكان را همراه مى‏برى؟

پيامبر به من فرمود: خداوند مى‏خواهد آنان را اسير ببيند! (و قد شاءاللّه‏ اَن
يراهُنّ سبايا) آنگاه بر محمد درود فرستاد و حركت كرد.[33]

موضع عبداللّه‏ بن عمر

     موضع فرزند عمر بن خطاب با ديگران و مصلحت انديشان متفاوت بود. وى با اصل
قيام امام حسين(ع) مخالف بود. و از حضرتش مى‏خواست با يزيد بيعت كند و همچون
دوران معاويه شكيبايى ورزد. او خدمت امام(ع) رسيد و گفت: اباعبداللّه‏! خدايت رحمت
كند، از خدايى كه بازگشت تو به سوى اوست پرواكن. تو نسبت به دشمنى و ستم اين
خاندان بر خودت آگاهى. مردم، اين مرد (يزيد) را به حكومت برگزيده‏اند، من ايمن
نيستم از اين كه مردم به خاطر زر و سيم به او بگروند و تو را بكشند، و شمار بسيارى در راه
تو كشته شوند. من از رسول خدا (ص) شنيدم كه فرمود: «حسين كشته مى‏شود، چنانچه
او را بكشند و از او دست بكشند و يارى‏اش ندهند، خداوند نيز تا روز قيامت آنان را رها و
بيچاره خواهد كرد». من به شما پيشنهاد مى‏كنم، كه شما نيز همانند مردم با او صلح كنيد
و همانند دوران معاويه شكيبايى بورزيد»

     امام حسين(ع) فرمود: ابا عبدالرحمن! آيا من با يزيد بيعت كنم و با او وارد صلح شوم،
در حالى كه رسول خدا(ص) درباره او و پدرش، گفت آنچه را كه گفت!؟[34]

نصايح دو پهلوى عبداللّه‏ بن زبير

     تحمل وجود امام حسين(ع) در مكه مكرمه براى ابن زبير بسيار دشوار بود. او كه از
همان آغاز، تصميم داشت مكه را پايگاهى براى شورش برضد بنى‏اميه قرار دهد و در
صورت پيروزى، همان را مركز اداره حكومت خويش برگزيند، دوست مى‏داشت مكه
از هر نوع رقيب و مزاحمى خالى باشد. ولى تا زمانى كه شخصيتى چون اباعبداللّه‏
الحسين(ع) در شهر مكه مى‏باشد، مردم ابن زبير را به هيچ مى‏انگارند و به او توجهى
نمى‏كنند.

     به همين  دليل، با حضور امام حسين(ع) در مكه، زمين با تمام فراخى براى ابن زبير
تنگ مى‏نمود و گلويش را مى‏فشرد. ليكن به ناچار تظاهر به همراهى با آن حضرت
مى‏كرد. امّا در باطن مى‏خواست، امام(ع) هر چه زودتر مكه را ترك كند. ابن زبير حضور
امام(ع) رسيد و گفت: اى فرزند رسول خدا! نمى‏دانم چرا مردم ما را رها كرده از ما دست
كشيده‏اند و حال آن‏كه ما فرزندان مهاجران و اولوالامر هستيم. شما مى‏خواهى چكار كنى؟

     امام حسين(ع) فرمود: «مى‏خواهم به كوفه بروم. شيعيان و بزرگان شهر كوفه به من
نامه نوشته‏اند و من از خداوند طلب‏خير مى‏كنم.»

     عبداللّه‏ بن زبير گفت: اگر من در عراق شيعيانى مانند شما داشتم، آن سرزمين را به هر
نقطه ديگرى ترجيح مى‏دادم.» سپس از بيم آن كه مبادا متّهم شود گفت: «ولى چنانچه
در حجاز بمانيد و در مكه اقامت كنيد و پيشوايى مردم را بر عهده گيريد، ما نيز با تو بيعت
مى‏كنيم و در حد امكان از پشتيبانى و هم‏انديشى با تو خوددارى نخواهيم كرد.»

     امام(ع) فرمود: پدرم به من خبر داد به واسطه قوچى در مكه، احترام و حرمت حرم
خدا شكسته خواهد شد و من نمى‏خواهم آن قوچ باشم.[35] به خدا سوگند! اگر يك وجب
دورتر از مكه كشته شوم بهتر از اين است كه يك وجب در داخل آن به قتل برسم. اگر در
سوراخ يكى از خزندگان باشم، بيرونم مى‏كشند تا كار خود را انجام دهند. به خدا سوگند!
به من تعدّى مى‏كنند، چنانچه يهود به روز شنبه تعدّى و از حدّ خود تجاوز كردند.[36]

    بعد از رفتن ابن زبير امام حسين(ع)، به اطرافيان فرمود: او به من مى‏گويد: كبوترى از
كبوتران حرم باشم. ولى چنانچه كشته شوم در حالى كه ميان من و حرم دو وجب فاصله
باشد، دوست‏تر مى‏دارم تا اينكه در يك وجبى آن كشته شوم. چنانچه در بيابان طف
(كربلا) كشته شوم، دوست‏تر مى‏دارم از آن كه در حرم كشته شوم،[37] او (گر چه به ظاهر به

بودن من در مكه علاقه‏نشان مى‏دهد ولى) بيش از هر كس به بيرون رفتن من از مكه
علاقه‏مند مى‏باشد. زيرا مى‏داند با وجود من كسى به او توجهى نخواهد كرد.[38]

پيشنهاد عمر بن عبدالرحمن مخزومى

     عمر بن عبدالرحمن از بزرگان قريش، چون شنيد امام حسين(ع) آماده رفتن به عراق
است، نزد آن حضرت شتافت و گفت: شنيده‏ام كه مى‏خواهى به عراق بروى. من از رفتن
تو به عراق بيمناكم. تو به شهرى مى‏روى كه كارگزاران و اميرانش در آن حاضرند و
بيت‏المال را در اختيار دارند، مردم نيز بنده درهم و دينارند. از آن بيم دارم كه همان
كسانى كه به تو وعده يارى داده‏اند و تو نزد آنان از دشمنت محبوب‏ترى با تو به جنگ در
آيند.

     امام فرمود: اى پسر عمو! خدابه تو پاداش خير دهد. به خدا سوگند، مى‏دانم كه براى
خير خواهى آمده‏اى و خردمندانه سخن مى‏گويى، هر چه مقدر باشد همان مى‏شود،
خواه به نظرت عمل بكنم يا عمل نكنم، و تو نزد من ستوده‏ترين مشاور و خير خواه‏ترين
خيرخواهانى.[39]

    على‏رغم روشنگرى‏هاى امام حسين در مكه، بزرگان و خواص از همراهى با آن
حضرت باز ماندند. يا به دليل ترس از حاكمان بى رحم بنى‏اميّه و يا به دليل ديگر.

طرح ترور امام(ع) در مكّه

     پس از آن كه توطئه حاكمان بنى‏اميّه جهت دستگيرى و يا شهادت امام حسين(ع)
در شهر مدينه نافرجام ماند، نقشه ترور يا دستگيرى امام(ع) را در مكّه كشيدند كه با
هوشيارى امام(ع) خنثى شد. اسناد ذيل اشاره به اين موضوع است.

     اباعبداللّه‏(ع) در مورد علت ترك مكّه به برادرش محمد حنفيه فرمود:

«برادرم، بيم آن دارم كه يزيد بن معاويه بطور ناگهانى مرا در حرم (مسجدالحرام)
بكشد؛ و من كسى باشم كه به وسيله او حرمت اين خانه شكسته شود.»[40]

    هم‏چنين در مسير به سوى كربلا به فرزدق فرمود: «اگر شتاب نمى‏ورزيدم، دستگير
مى‏شدم.»[41] يزيد، عمرو بن سعيد بن عاص را امير الحاج كرد و به او سفارش نمود: «حسين
را هر كجا يافت ترور كند.»[42]

مسلم بن عقيل[43] در كوفه

    مسلم بن عقيل ابتداء در خانه مختار بن ابى عبيده ثقفى ـ كه از بزرگان كوفه و
دوستداران اهل‏بيت (ع) بود ـ منزل كرد.[44] و بعد به خانه هانى منتقل شد.

    چون شيعيان از ورود نماينده امام حسين(ع) به كوفه آگاه شدند، گروه گروه به ديدار
وى مى‏شتافتند. حضرت مسلم نامه اباعبداللّه‏ را برايشان قرائت مى‏كرد و آنان اشك
مى‏ريختند و به عنوان بيعت، با مسلم بن عقيل دست مى‏دادند.

     تعدادى كه با مسلم بن عقيل بيعت كردند به هيجده هزار نفر مى‏رسيدند.[45] عابس

شاكرى، حبيب بن مظاهر و سعيد بن عبداللّه‏ حنفى (از شهداء كربلا) در اين ديدارها به پا
خاستند و طى سخنانى علاقه و وفادارى خويش را اعلام داشتند.[46]

نامه مسلم به امام حسين(ع)

     حضرت مسلم بيست و چند شب[47] قبل از شهادت خود، نامه‏اى به امام حسين(ع)
نوشت:

«امّا بعد، راهنمابه خويشاوندانش دروغ نمى‏گويد، همه اهل كوفه با تو هستند.
هيجده هزار نفر از آنان با من بيعت كرده‏اند، همين كه نامه‏ام را خواندى با شتاب
حركت كن. و السلام عليكم و رحمه‏اللّه‏ و بركاته»[48]

واكنش حاكم كوفه

     نعمان بن بشير، والى كوفه، در واكنش به ورود مسلم بن عقيل به كوفه و بيعت مردم با
او به مسجد جامع رفت و خطاب به مردم كوفه گفت:

اى بندگان خدا! از خدا بترسيد و از فتنه و تفرقه بپرهيزيد كه موجب ريخته شدن
خون‏ها و غارت اموال مى‏شود. با كسى كه با من نستيزد نمى‏جنگم. و شما را به
جان يكديگر نمى‏افكنم. و كسى را به صرف اتّهام بازداشت نمى‏كنم. ولى اگر با من
دشمن شويد و پيمان بكشنيد و با يزيد مخالفت ورزيد، به خدا سوگند با شما
خواهم جنگيد، هر چند كسى از شما ياريم ندهد. اميدوارم كسانى كه حق را
مى‏شناسند، بيش از كسانى باشند كه به سوى باطل مى‏روند![49]

    امويان و سرسپردگان حكومت اموى كه از همراهى مردم كوفه با مسلم بن عقيل به
خشم آمده بودند و خود را با چالشى جدّى روبه‏رو مى‏ديدند و با آگاهى و تجربه‏اى كه از
ويژگى روحى كوفيان داشتند، تنها گزينه بيرون آمدن از اين بحران را، بيدادگرى و
خشنونت مى‏دانستند. و چون نعمان بن بشير در برخورد با حوادث از خود ضعف و
سستى نشان داد با احساس نواميدى از وى طى گزارش‏هايى به حكومت مركزى از يزيد
خواستند هر چه زودتر نعمان را بركنار كند و حاكم ستمگر ديگرى را به جاى او بگمارد تا
با سركوب كوفيان اوضاع را آرام سازد.

     عبداللّه‏ بن مسلم، عمارة بن وليد و عمر بن سعد ابى وقاص از سرسپردگان حكومت
اموى، واكنش نعمان را نسبت به مسلم ناتوان وضعيف ارزيابى كردند و سهل‏انگارى او را
برنمى‏تافتند. هر كدام جداگانه به يزيد گزارش دادند و درخواست كردند: «در صورت نياز به
كوفه، مردى مقتدر و با اراده به كوفه بفرستد.[50]

عزل حاكم كوفه

     چون نامه‏ها به دست يزيد رسيد با سِرْجون، مشورت كرد و نظر او را جويا شد، يزيد، به
پيشنهاد «سِرجون»[51] عبيداللّه‏بن زياد را به ولايت كوفه برگزيد. معاويه قبل از مرگش حكم

ابن زياد را براى ولايت كوفه نوشته بود ولى به او ابلاغ نشده بود. سِرجون كه مى‏دانست
يزيد از عبيداللّه‏ كينه‏ها به دل دارد، نامه را نشان او نداده بود، ولى بعد از نشان دادن فرمان
معاويه به او گفت: اين نظر معاويه در مورد عبيداللّه‏ است (كوفه سراسر آشوب است. اگر
مى‏خواهى مخالفان سركوب شوند) حكومت كوفه و بصره را به ابن زياد بسپار.

     يزيد فرمان ولايت كوفه را توسط مسلم بن عمرو باهلى به بصره براى عبيداللّه‏ ابن زياد
فرستاد و به او نوشت: در رفتن به كوفه بشتاب، مسلم بن عقيل را دستگير كن، او را بكش
يا تبعيد نما.[52]

حركت عبيداللّه‏ بن زياد به سوى كوفه

     ابن زياد پس از دريافت فرمان ولايت كوفه به سرعت آماده شد. او براى مردم بصره
سخن گفت، آنان را تهديد كرد و برادرش عثمان بن زياد را به جاى خود معرفى نمود و
قبل از حركت دستور داد: «سليمان، پيك امام حسين(ع) به اشراف بصره را به دار
بياويزند.»[53] ابن زياد به همراه تعدادى از سران و بزرگان[54] بصره و افرادى كه خود انتخاب
كرده بود بصره را به قصد كوفه ترك كرد. او چنان با سرعت راه مى‏پيمود كه به افتادن
همراهانش توجه نداشت، شريك بن اعور كه از شيعيان على بود و عبداللّه‏ بن حارث، براى
تأخير افكندن ورود ابن زياد به كوفه و رسيدن امام حسين(ع) به كوفه پيش از ابن زياد،
خود را بر زمين انداختند، ولى ابن زياد (از بيم آن كه مبادا حسين بن على(ع) قبل از او به
كوفه برسد) به هيچكدام توجهى نكرد. چون به قادسيه رسيد، غلامش، مهران، نيز از
حركت باز ايستاد. عبيداللّه‏ به او گفت: اگر مقاومت كنى تا به قصر (كوفه) برسى صدهزار
(درهم) نزد من دارى. گفت: به خدا نمى‏توانم. ابن زياد او را رها كرد و به راه خود ادامه داد.[55]

نيرنگ ابن زياد هنگام ورود به كوفه

     ابن زياد عمامه‏اى سياه بر سر نهاده و صورت خود را پوشانده وارد كوفه شد.[56] مردم
كوفه كه چشم به راه امام حسين(ع) بودند و شنيده بودند كه او به سوى كوفه در حركت
است، به تصور اين‏كه او حسين بن على است، بر او سلام مى‏كردند و مى‏گفتند: «درود بر
فرزند پيامبر(ص)، خوش آمديد، صفا آورديد».[57]

    ابن زياد از اين سخنان ناراحت شد و به خشم آمد.[58] عبيداللّه‏ زياد جرأت ورود آشكار و
آزادانه به كوفه را نداشت. كوفه به هم ريخته بود. و مردم در انتظار قدوم امام حسين(ع)
بودند. و از مسؤولان بنى‏اميه دل خوشى نداشتند. از اين رو ابن زياد بايد با لباس مبدّل،
پنهانى و ناشناخته وارد كوفه شود و مردم را به اشتباه بيندازد.

     ابن زياد در ميان جمعيت به در كاخ رسيد، نعمان، حاكم كوفه به تصور اينكه او حسين
بن على است، در را به روى او و همراهانش بست. برخى همراهان فرياد زدند در را باز كن،
ولى او نپذيرفت. از پنجره دارالعماره فرياد زد: تو را به خدا سوگند از كاخ دور شو، امانتى را
كه به من سپرده‏اند تسليم تو نخواهم كرد، و هرگز تمايل به جنگ با تو را ندارم».

     ابن زياد نزديك‏تر شد و گفت: «در بگشا، خدا كارت را نگشايد كه شبت به درازا كشيد»
مردى كه پشت سرش بود، اين سخن را شنيد و او را شناخت، فرياد زد: «اى مردم! به
خداى يگانه سوگند كه او پسر مرجانه است» نعمان در كاخ را گشود، عبيداللّه‏ نقاب از
صورت برگرفت و وارد كاخ شد و محافظان در را به روى مردم بستند.[59] برخى مورخان

نوشته‏اند: مردم به سوى او سنگ ريزه پرتاب كردند  و پراكنده شدند.[60]

ارعاب و تهديد

     هنوز ابن زياد رنج سفر از تن بيرون نكرده دستور داد نماز جماعت در مسجد بر پا
شود. تا او تصميم‏هاى بيدادگرانه‏اش را به گوش مردم برساند. مردم در مسجد جامع شهر
جمع شدند، عبيداللّه‏ زياد به منبر رفت، پس از حمد و ثناى الهى گفت:

اى مردم كوفه! امير مؤمنان (يزيد) مرا به شهر و سرزمين‏تان گمارده و فرمان داده
كه با ستمديدگانتان به عدالت رفتار كنم و به تهى دستانتان عطا بخشم. با
اشخاص شنوا و فرمان بردارتان نيكى كنم و بر اشخاص دو دل و سركش سخت
بگيرم. من پيرو اويم و فرمانش را ميان شما به اجرا در مى‏آورم. نسبت به افراد
فرمان بردار چونان پدرى مهربان و نسبت به مخالفان زهرى كشنده‏ام. شمشير و
تازيانه‏ام به روى آن كس كه فرمانم را نشنيده بگيرد، كشيده‏ام، هر يك از شما بايد
به فكر جان خويش باشد.[61] بدانيد من بى‏گناه را به جاى گناهكار و مردم حاضر را به
جاى افراد غايب كيفر مى‏دهم و دوست را به جاى دوست مؤاخذه مى‏كنم.[62] سخن
مرا به اين مرد هاشمى (مسلم بن عقيل) برسانيد كه از خشم من بپرهيزد.[63]

    عبيداللّه‏ زياد از سران و رؤساى قبايل خواست، نام افراد ناشناسى كه وارد شهر
مى‏شوند را بنويسند، و مخالفان را معرفى نمايند. كه در اين صورت در امان هستند، و بايد
ضمانت كنند كه كسى از طائفه آنان به مخالفت برنخزيد. اگر كسى چنين نكرد، حقوقش
از بيت‏المال قطع، خون و جانش مباح مى‏گردد و در مقابل خانه‏اش به دار آويخته و يا از شهر تبعيد
مى‏گردد.[64] بدين ترتيب ابن زياد بر كوفه تسلّط يافت، و سران قبائل را تسليم خود ساخت.

انتقال مسلم از خانه مختار به خانه هانى

     چون مسلم بن عقيل از آمدن ابن زياد به كوفه و سياست‏هاى خشن وى آگاه شد و بيم
آن را داشت كه قبل از به پايان رساندن مأموريتش، توسط ابن زياد دستگير شود،
(پنهانى) از خانه مختار به منزل هانى بن عروه[65] رفت.[66]

عدم اقدام مسلم به ترور ابن زياد

     شريك بن اعور از شيعيان امير مؤمنان(ع) به همراه ابن زياد از بصره به كوفه آمده بود.
هانى بزرگ قبيله مراد و از اشراف كوفه، نزد او رفت و او را به خانه‏اش آورد. شريك، هانى را
به همراهى و پشتيبانى مسلم تشويق مى‏نمود.[67] عبيداللّه‏ بن زياد دوبار به منزل هانى
رفت. يك بار كه هانى بيمار شد به عيادت او رفت، و بار دوم نيز كه شريك بيمار شده‏بود به
عيادت او شتافت. عمارة بن عبداللّه‏ سلولى ـ پيك امام حسين(ع) به كوفه همراه قيس ـ
خيلى مايل بود از اين فرصت به دست آمده ابن زياد، را ترور كرده و از ميان بردارد. ولى
هانى موافق نبود. گفت: «دوست ندارم ابن زياد كه مهمان من است در خانه‏ام كشته شود.»
ولى شريك بن اعور چنين فكر نمى‏كرد. او موافق ترور ابن زياد بود. به مسلم بن عقيل
پيشنهاد داد: امشب ابن زياد به عيادت من مى‏آيد، وقتى وارد شد و در كنار بسترم
نشست، او را غافلگير كرده بكش و زمام امور را به دست بگير، مطمئن باش كسى با تو
مخالفت نخواهد كرد. من كه بهبود يافتم به بصره رفته مردم را همراه تو خواهم كرد.[68] ابن

زياد به همراه غلامش وارد شد، و در كنار بستر شريك نشست. شريك پيوسته اين شعر را
مى‏خواند تا شايد مسلم از پس پرده بيرون آيد و كار را يكسره كند.

ما تنتظرون بسلمى عند فرصتها

 فقد وفى وُدّها و استو سق الصّرم

     اينك كه فرصت به دست آمده چرا به سلمى مهلت مى‏دهيد. او به پيمان خويش وفا
كرده و هنگام آن فرارسيده است، ابن زياد به هانى روكرد و گفت: او هذيان مى‏گويد! هانى:
بلى او از صبح تا حال اين شعر را مى‏خواند.[69] مهران غلام عبيداللّه‏، به رفتار شريك
مشكوك شد، دست او را فشرد و او را از معركه رها ساخت.[70] وقتى ابن زياد رفت، شريك با
برآشفتگى به مسلم گفت: چرا او را ترور نكردى؟

     مسلم پاسخ داد: دو چيز مرا از اين عمل بازداشت: اوّل آن كه هانى خوش نداشت، ابن
زياد در خانه او كشته شود، دوّم آن كه از رسول خدا(ص) چنين روايت شده‏است:

اِنّ الايمانَ قَيْدَ الفتك و لا يَفْتِكَ مؤمنٌ

ايمان مهار حيله و مكر است و مؤمن اهل مكر و حيله نيست.

     شريك: اگر او را مى‏كشتى، فردى منافق و فاسق و فاجر را به هلاكت رسانده بودى.[71]

    شريك بن اعور سه روز بعد از عيادت ابن زياد از وى، رحلت كرد. ابن زياد بر او نماز
خواند. پس از شهادت مسلم و هانى به ابن زياد گفتند: سخنانى كه شريك هنگام بيمارى
مى‏گفت، مسلم را به كشتن تو تحريك مى‏كرد. عبيداللّه‏ گفت: به خدا سوگند هرگز بر
جنازه مردم عراق نماز نخواهم خواند. و اگر قبر زياد در كوفه نبود، قبر شريك را
مى‏شكافتم و او را بيرون مى‏آوردم.[72] (او از اين ترس داشت كه كوفيان نيز جسد پدرش را

از قبر بيرون بياورند)

در جستجوى مسلم بن عقيل

     مسلم بن عقيل از خانه مختار به خانه هانى پناه برده بود. شيعيان پنهانى با وى در
تماس بودند و با وى بيعت مى‏كردند. و هيجده هزار تن در پنهانى با وى بيت كردند.[73] و
يكديگر را به پنهان كارى سفارش مى‏كردند.[74] ابن زياد تمام تلاش خود را براى يافتن
مسلم، رهبر انقلاب كوفه به كار گرفته بود. دست به حيله‏اى كار آمد زد، غلام خود معقل را
فراخواند، سه هزار درهم به او داد و گفت: «با ياران مسلم ارتباط برقرار كن و اين سه هزار
درهم را به آنان بده و بگو اين را براى جنگ با دشمنانشان استفاده كنند، و چنين وانمود
كن كه از آنان هستى، چون چنين كنى به تو اعتماد و اطمينان خواهند كرد و كار و
اخبارشان را از تو پنهان نخواهند كرد، آنگاه بامداد و پسين نزدشان باش تا جايگاه مسلم
را بيابى و نزد او بروى.» معقل به مسجد بزرگ كوفه شتافت، شنيد عده‏اى مى‏گويند: اين
مرد (مسلم بن عوسجه) براى حسين بيعت مى‏گيرد. او در كنار مسلم ـ كه در حال نماز بود
ـ قرار گرفت، و چون نمازش تمام شد، گفت: «اى بنده خدا من از اهل شام هستم كه
خداوند دوستى اهل‏بيت و دوستى دوستداران او را به من ارزانى داشته‏است. و در حالى
كه خود را به گريه زده بود گفت: «مى‏خواهم اين سه هزار درهم را به نماينده امام
حسين(ع) برسانم. من از برادران شمايم، به من اعتماد كنيد و اگر بخواهى مى‏توانى پيش
از ديدار با او از من بيعت بگيرى.

     مسلم بن عوسجه گفت: خداى را سپاسگزارم، ولى نمى‏خواهم مردم مرا بشناسند،
چون از قدرت اين سركش (ابن زياد) بيمناكم.

     معقل گفت: جز خير پيش نخواهد آمد، از من بيعت بگير.

     مسلم از او بيعت گرفت و پيمان محكمى با وى بست كه خيرانديشى كند و جريان را
پوشيده بدارد. آنگاه چند روزى معقل را به خانه خويش برد تا از مسلم برايش اجازه
ملاقات بگيرد. معقل همراه مردم رفت و آمد مى‏كرد تا اينكه اجازه ملاقات با مسلم بن
عقيل گرفته شد. مسلم بن عقيل پس از گرفتن بيعت از معقل، از ابو ثمامه صائدى
خواست، آن پول را از معقل بگيرد. ابوثمامه اموال و كمك‏هاى مردمى را مى‏گرفت و باآن
سلاح تهيه مى‏كرد. از شجاعان عرب و شيعه بود. معقل كه به هدف خود رسيده بود،
نخستين كسى بود كه در آن مجلس وارد مى‏شد و پس از همه بيرون مى‏رفت. او اطلاعات
مورد نياز عبيداللّه‏ بن زياد را به دست مى‏آورد و هر شب به او گزارش مى‏كرد.[75]

دستگيرى هانى

     چون ابن زياد مطمئن شد كه مسلم در خانه هانى پنهان است، روزى به اطرافيانش
گفت: چرا هانى را نمى‏بينم؟! گفتند: بيمار است. گفت: ولى شنيدم بهبودى يافته و بر در
خانه‏اش مى‏نشيند! آنگاه محمد بن اشعث، اسماءبن خارجه، عمرو بن حجاج زبيدى ـ پدر
خانم هانى ـ را مأموريت داد تا هانى را نزد او آورند. و از آنان خواست: «با هانى ديدار كنيد و
از او بخواهيد كه از اداى حق ما كوتاهى نكند، دوست ندارم انسان بزرگى چون او نزد ما
تباه شود.»

     آنان به خانه هانى رفتند و پيام ابن زياد را رساندند. او اظهار بيمارى كرد، ولى با اصرار
او را سوگند دادند تا همراه آنان شود. هانى آماده، سوار بر استر شد تا به نزديك كاخ رسيد،
در آنجا شمه‏اى از اوضاع را احساس كرد، به حسان بن اسماء بن خارجه گفت: اى
برادرزاده، به خدا سوگند من از اين مرد بيمناكم!

     گفت: اى عمو، دليلى براى ترس تو نمى‏بينم، چيزى به دلت راه نده ـ ولى او
نمى‏دانست چرا ابن زياد هانى را خواسته است! ـ در حالى كه عده‏اى نزد عبيداللّه‏ بودند،
هانى وارد كاخ شد. چون در مقابل عبيداللّه‏ قرار گرفت، ابن زياد گفت: «با پاى خويش به
سوى مرگ آمد! من زنده ماندن او را مى‏خواهم و او آهنگ كشتن مرا دارد!»

     هانى: اين چه رفتارى است، اى امير؟

     ابن زياد: پسر عروه بس است! اين چه بازى است كه در خانه‏ات راه انداخته‏اى؟ مسلم
بن عقيل را جا داده‏اى و براى او سلاح و مرد جنگى گرد مى‏آورى و گمان كردى اينها بر
من پوشيده مى‏ماند؟

     هانى: مسلم پيش من نيست.

     ابن زياد: چرا: هست. و چون گفت و گوى آن دو بالا گرفت، ابن زياد معقل (جاسوس
خود) را فراخواند. آيا او را مى‏شناسى؟ گفت: آرى.

     هانى دانست كه معقل جاسوس ابن زياد بوده و همه اخبار را به او گزارش
مى‏كرده‏است. هانى گفت: «به خدا سوگند! من مسلم را دعوت نكردم. آنگاه واقعه را
آنچنان كه بود تعريف كرد و افزود: اكنون مى‏روم او را از خانه‏ام بيرون مى‏كنم. و پيمانى
استوار با تو مى‏بندم كه باز گردم.» ابن زياد گفت: به خدا سوگند! از من جدا نخواهى شد
مگر آن كه او را بياورى و تحويل بدهى!

     هانى گفت: به خدا سوگند: هرگز نخواهم آورد، آيا مهمانم را بياورم كه تو او را بكشى؟

     چون مسلم بن عمرو باهلى لجاجت هانى را ديد او را به كنارى كشيد و به او گفت: اى
هانى، خود را به كشتن نده و براى قبيله‏ات گرفتارى درست مكن، مسلم را تسليم آنها كن!

     هانى گفت: به خدا سوگند، تحويل دادن او مايه ننگ من است، او ميهمان من است.
اگر تنها بودم او را تحويل نمى‏دادم تا در راه او كشته شوم چه برسد كه بازوان نيرومند و
يارانى فراوان دارم.

     ابن زياد: او را نزد من آوريد، آنگاه به هانى گفت: يا او را نزد من مى‏آورى يا گردنت را مى‏زنم.

     هانى: در آن صورت شمشيرهاى فراوانى پيرامون كاخت خواهند درخشيد!

     ابن زياد: آيا مرا به برق شمشير مى‏ترسانى؟ آنگاه با چوبدستى آن قدر به سر و صورت
هانى زد كه بينى‏اش شكست و خون بر صورت و محاسنش جارى گشت و چوبدستى
شكست، و او را به زمين كشيدند و به اتاقى افكندند و در آن را بستند، ابن زياد دستور داد
بر او نگهبان بگمارند.

      حسان بن اسماء به ابن زياد گفت: به ما دستور دادى او را  نزد تو آورديم و تو با او
چنين كردى؟ ابن زياد دستور داد: او را نيز كتك زدند. محمد بن اشعث گفت: ما به آنچه
امير بپسندد، خوشنوديم، چه به سود ما باشد يا به زيان ما چون امير بزرگ ماست.[76]

    چون خبر دستگيرى و شايعه كشته شدن هانى به قبيله مذحج رسيد، آنان كه
جمعيت زيادى بودند به فرماندهى عمروبن حجاج، كاخ ابن زياد را به محاصره گرفتند.
ابن زياد رو به شريح قاضى كرد وگفت: «برو با رئيس اينان ديدار كن، آنگاه برو به آنها بگو
كه او زنده‏است و كشته نشده است» شريح قاضى ابتدا، به ديدار هانى رفت و حال و وضع
هانى را ديد، از نزد او بيرون شد و به قبيله، وى اعلان كرد: «ابن زياد به من گفت: پيش او
بروم، رفتم و او را ديدم. به من گفت: به شما بگويم او زنده است! و كشته شدن وى دروغ
است.» ولى شريح حرف‏هاى هانى را به مردم نگفت. عمرو بن حجاج بدون تأمل در سخن
شريح و يا درخواست ديدار هانى، گفت: اگر او زنده است، خداى را شكر، و آنگاه
بازگشتند.[77] سرانجام پس از شهادت مسلم بن عقيل، هانى بن عروه را از زندان بيرون
آوردند، ابتدا ابن زياد به محمد بن اشعث وعده داد كه از ريختن خون او در گذرد، ولى
خيلى زود نظرش عوض شد، دستور داد او را به بازار گوسفند فروش‏ها برده و به شهادت
برسانند. وقتى به وى گفته شد، گردنت را پيش آر، او گفت: در اين مورد سخاوت به خرج
نمى‏دهم و تو را در كشتن خود كمك نخواهم كرد. و گفت: بازگشت به سوى خداست،
خدايا به سوى رحمت و رضوان تو روى مى‏آورم.[78]

    و برخى نوشته‏اند چون ابن زياد دانست كه هواداران هانى پراكنده شده‏اند، دستور داد
كه او را به بازار برده‏فروشان برده گردش را بزنند.[79]

قيام مسلم بن عقيل

     پس از دستگيرى هانى، مسلم بن عقيل در روز سه‏شنبه هشتم ذى‏حجه[80] بيعت
كنندگان را فراخواند، آنان را سازماندهى كرد و قصر عبيداللّه‏ را به محاصره در آورد.
عبدالرحمن بن كريز كندى را به فرماندهى قبيله كنده و ربيعه، مسلم بن عوسجه را
فرمانده قبيله مذحج و اسد، ابو ثمامه صيداوى را فرمانده قبيله تميم و همدان، عباس بن
جعدة بن هبيره را به فرماندهى قريش و انصار گمارد. ابن زياد با شنيدن خبر محاصره كاخ
دستور داد درب‏هاى كاخ را بستند و از پشت بام نگهبانان با تير و نيزه مى‏كوشيدند از
نزديك شدن مردم به قصر جلوگيرى كنند.

     عبيداللّه‏ كه به شدّت دچار رعب و وحشت شده بود، بزرگان و اشراف را كه در كاخ نزد او
بودند فراخواند، و دستور داد: «مردم را از گرد مسلم پراكنده سازيد. آنان را وعده و وعيد
دهيد، فرمانبرداران را وعده كرامت و نافرمانان را از كيفر بترسانيد و بگوئيد، سپاه شام به
سوى آنان در راه است!»

     كثير بن شهاب، محمد بن اشعث، قعقاع بن شور، شبث بن ربعى، حجار بن ابجر و
شمر بن ذى‏الجوشن رفتند و به دستورات ابن زياد عمل كردند.

     مردم چون سخنان آنان را شنيدند، كم‏كم از لشكر مسلم خود را كنار كشيدند، هر كس
دست پسر، برادر و اقوام خويش را مى‏گرفت و از صحنه بيرون مى‏برد، زن‏ها دست
فرزندان و همسران خود را مى‏گرفتند و به همراه خود مى‏بردند. چون شب فرارسيد،
مسلم بن عقيل نماز را در مسجد خواند، و از آن لشكر عظيم تنها سى نفر با او باقى مانده
بودند، مسلم پياده راه قبيله كنده را پيش گرفت، آن سى تن نيز پس از كمى راهپيمايى،
مسلم را رها كردند. حتى كسى باقى نمانده بود كه راه را به او نشان دهد.[81]

بازرسى خانه به خانه براى دستگيرى مسلم

     مردم از اطراف مسلم پراكنده شدند. ابن زياد پس از حصول اطمينان از اين خبر و
خالى شدن مسجد (كه متصل به دارالاماره بود) از ياران مسلم، فرمان داد همه به مسجد
بروند و به عمروبن نافع گفت: فرياد بزند، هر كس از شرطه‏ها، مهتران، سران قبايل و
جنگجويان كه در مسجد نماز (عشاء) نخواند، از پناه حكومت بيرون است. ساعتى
نگذشت كه مسجد پر از مردم شد. ابن زياد نماز عشاء را اقامه كرد و به منبر رفت و گفت:
«همانگونه كه ديديد پسر عقيل راه اختلاف را پيش گرفت، هر كسى كه وى را در خانه‏اش
بيابم از پناه خداوند بيرون است و هر كس او را بياورد سربهايش از آن اوست… اى حصين
بن نمير، (رئيس شهربانى كوفه) مادرت به عزايت بنشيند، تمام راههاى خروجى را ببند،
حق دارى همه خانه‏هاى كوفه را بازرسى كنى…»[82]

    حضرت مسلم تنها و سرگردان در غربت كوچه‏هاى شهر كوفه به خانه زنى از شيعيان
به نام «طوعه» راه يافت[83]. از طريق بلال فرزند طوعه خبر مخفيگاه مسلم به گوش ابن زياد

رسيد. او نيز محمد بن اشعث را به فرماندهى هفتاد نفر، براى دستگيرى مسلم، راهى
خانه طوعه كرد. آنان خانه را به محاصره در آوردند، مسلم بن عقيل براى نبرد با آنان آماده
شد. به هنگامه نبرد اين رجز را مى‏خواند: «به خدا سوگند! كشته نخواهم شد مگر آزاده و
سر فراز». او شجاعانه به صفوف نيروهاى ابن زياد حمله مى‏برد و سخت مى‏جنگيد.
نيروهاى ابن زياد كه توان مقابله با آن حضرت را نداشتند، از پشت بام‏ها به سوى او سنگ
پرتاب مى‏كردند و بر سر او آتش مى‏ريختند. سرانجام چون مسلم را زخمى كردند و توان
رزمى او را ضعيف نمودند، توانستند، او را به اسارت در آورند.[84] مسلم پس از اسير شدن
كلمه استرجاع بر زبان جارى كرد، و گريست. يكى از فرماندهان ابن زياد گفت: كسى
همانند تو با اين هدف مهم كه نبايد گريه كند! آن‏جناب فرمود: من براى خود نمى‏گريم،
بلكه براى حسين و آل او و اهل بيتم كه به سوى من در حركتند مى‏گريم.[85]

    مسلم را با دستان بسته[86] نزد ابن زياد بردند. عبيداللّه‏ زياد با تندى با وى چنين سخن

گفت: «بر پيشوايت!(يزيد) خروج كردى و ميان مسلمانان تفرقه افكندى و فتنه كردى!»

     مسلم بن عقيل در پاسخ فرمود: «اى پسر زياد! دروغ گفتى. معاويه و فرزندش يزيد
ميان مسلمانان تفرقه انداختند و تو و پدرت فتنه گريد. اميدوارم به دست بدترين افراد به
شهادت برسم».[87]

    ابن زياد به بكير بن حمران دستور داد، مسلم را بالاى كاخ برده به شهادت برساند. او
نيز آن حضرت را بالاى قصر برد، سر از بدن او جدا كرد، آنگاه سر و بدن مقدسش را به
پايين پرتاپ كردند. به دستور عبيداللّه‏ بن زياد بدن پاكش را به دار آويختند و سر
مقدسش را به شام براى يزد فرستادند. مسلم در روز هشتم قيام كرد و در روز نهم ذيحجه
به شهادت رسيد.[88]

وصاياى مسلم

     مسلم بن عقيل قبل از شهادت سه وصيت به عمر بن سعد كرد و از او خواست به آنها
عمل كند، به او گفت:

     1ـ هفتصد درهم بدهكارم، (با فروختن اسب و شمشيرم)[89] آنها را پرداخت كن.

    2ـ جسد مرا از ابن زياد تحويل بگير و به خاك بسپار.

     3ـ من به حسين نامه نوشتم و به او گفتم مردم با تو هستند، و فكر مى‏كنم در حال
حركت به سوى ما باشد، كسى را بفرست تا او را از آمدن به كوفه باز دارد.[90]

    عمر بن سعد، ابن زياد را از وصاياى مسلم آگاه ساخت. ابن زياد به او گفت: «امين
خيانت نمى‏كند، ولى گاه مى‏شود كه خيانت كار را امين مى‏پندارند!»

     سپس ادامه داد: «مال تو از آن توست، هرگونه كه بخواهى مى‏توانى در آن تصرف كنى،
منعى نيست (مى‏توانى بدهى مسلم را بپردازى). امّا حسين اگر آهنگ ما نكند، آهنگ او
نكنيم، ولى اگر به سوى ما آيد، او را رها نخواهيم كرد.[91] ليكن جسد او را به تو نمى‏دهيم تا
دفن كنى! چون او شايسته اين كار نيست، با ما به مخالفت برخاسته و پيكار كرده و در
نابودى ما كوشيده است.[92] در روايتى ديگر او گفت: ما به جسد او كارى نداريم كه با آن چه مى‏كنند.[93]

شهادت برخى از ياران مسلم در روز قيام

     عبدالاعلى كلبى از همراهان مسلم، در روز قيام در محله بنى فتيان كوفه، توسط كثير
بن شهاب دستگير و زندانى شد. پس از شهادت حضرت مسلم او را نزد ابن زياد آوردند،
ابن زياد از او بازجويى كرد و پرسيد: چرا دستگير شدى؟ گفت: آمدم ببينم مردم چه
مى‏كنند؟ ابن زياد: سوگند ياد مى‏كنى؟ عبدالاعلى از سوگند خوردن امتناع ورزيد.
عبيداللّه‏ دستور داد او را به ميدان «سبيع» كوفه برده، گردن زدند.[94]

    آنگاه عمارة بن صلخب ازدى را كه در روز قيام مسلم، مسلّحانه به يارى وى شتافته
بود، و توسط محمد بن اشعث دستگير و زندانى شده بود آوردند. ابن زياد كه دانست او از
طائفه ازد است، دستور داد در ميدان كوفه گردن زده شود.[95]

موقعيت مختار

     مختار مورد اعتماد و وثوق مسلم بن عقيل بود. لذا هنگام ورود به كوفه به خانه مختار
رفت، مختار با مسلم بيعت كرد و مردم را به سوى او دعوت مى‏نمود. چون شنيد مسلم
قيام كرده، با عده‏اى حركت كرد و بعد از غروب آفتاب به باب الفيل رسيد.

     هانى بن ابى حيّه وداعى او را ديد پرسيد: چرا به اينجا آمده‏اى؟ تو كه با اينان (ابن
زياد) نيستى. با اين وضعيت كه تو را مى‏بينم، خودت را به كشتن مى‏دهى. آنگاه با
پيشنهاد و اصرار دوستانش در كنار پرچم «عمرو بن حريث»، از فرماندهان ابن زياد، قرار
گرفت و تا صبح نزد وى به سر برد.[96] چون صبح شد و خورشيد طلوع كرد. ابن زياد اجازه
ورود داد، مختار نيز بر ابن زياد وارد شد. ابن زياد به وى گفت: تو با اين جماعت براى يارى
مسلم بيرون آمده‏اى؟ مختار انكار كرد، و گفت: زير پرچم عمرو بن حريث بودم و تا صبح
در آنجا به سر بردم. عمرو نيز سخن او را تأييد كرد. ابن زياد كه از مختار بسيار خشمگين
بود. با چوبدستى به صورت و چشم مختار نواخت. و گفت «به خدا سوگند! اگر شهادت
عمرو بن حريث نبود، گردنت را مى‏زدم» آنگاه دستور داد او را زندانى كنند. و مختار تا پس
از شهادت امام حسين(ع) در زندان بود.[97]

    ابن اثير مى‏نويسد: از كسانى كه همراه مسلم قيام كردند، مختار و عبداللّه‏ بن حارث بن
نوفل بودند كه دستگير و زندانى شدند.[98]

    ابن زياد پس از به شهادت رساندن مسلم بن عقيل و هانى بن عروه و جمعى از ياران
مسلم، كوفه را مسخّر خود ساخت. و سرهاى مقدس مسلم و هانى را طى گزارشى براى
يزيد فرستاد، و از اين پيروزى سرمست بود. يزيد نيز از او ستايش كرد و نوشت: «به من
خبر رسيده حسين عازم عراق است، نگهبانان و ديده‏بانان را در مسير او قرار بده و هر كسى را كه به
او سوءظن دارى به زندان افكن و يا به قتل برسان و گزارش كوفه را براى من بنويس.»[99]

    از اين پس ابن زياد در انديشه جنگ با امام حسين(ع) بود. از سويى طبق فرمان يزيد،
شيعيان را دستگير و به زندان افكند (همانهايى كه بعدا توابين شدند) و تعدادى را نيز به
شهادت رساند. و دستور داد تمام راههاى ورودى و خروجى كوفه را كنترل كنند، تا مبادا
كسى به امام حسين(ع) ملحق شود. تنها افرادى چون مسلم بن عوسجه، حبيب بن
مظاهر مخفيانه و در تاريكى شب توانستند به دور از چشمان گشتى‏هاى ابن زياد، با
مشكلات فراوان خود را به امام حسين(ع) برسانند.

     از سوى ديگر ابن زياد در تدارك نيروى عظيم براى مقابله با امام حسين(ع) برآمد.
دستور داد يكى از سپاه‏هاى او كه به چهار هزار نفر مى‏رسيد و براى حفاظت از مرزهاى
ديلم آماده شده بود، براى جنگ با امام حسين(ع) اعزام شود.[100]

حركت امام حسين از مكه

     كاروان حسينى پس از 125 روز اقامت در مكه، سرانجام در روز سه‏شنبه هشتم
ذى‏حجة سال 60 هجرى، روز ترويه و روزى كه مسلم قيام كرد، از مكه خارج شد. امام،
پيش از خروج از مكه حج را به عمره تبديل كرد و طواف و سعى را انجام داد و به هنگام
حركت از احرام خارج شد.[101] از مكه، نامه‏اى به اين مضمون به اهل كوفه فرستاد:

… من در روز سه‏شنبه هشت روز گذشته از ذى حجه، روز ترويه به سوى شما
حركت كردم… .[102]

    كاروان حسينى به رهبرى و قافله‏سالارى اباعبداللّه‏ الحسين(ع)، كه متشكل بود از
زنان، كودكان (امانت‏هاى رسول خدا«ص»)، بنى هاشم و تعدادى از مردم كه به امام
حسين(ع) پيوسته بودند، سحرگاهان مكه را به سوى سرنوشت ترك گفت.[103]

          فصل  چهارم

از مكه تا كربلا

منازل بين راه مكه تا كربلا

     مسير كاروان كربلا از مكه تا كربلا، در منازلى كه توقف و استراحت داشته و يا از آنجا
گذر كرده، با اندكى اختلاف در كتاب‏هاى تاريخى عبارت است از:

     1ـ ابطح، 2ـ تنعيم، 3ـ صِفاح، 4ـ ذات عرق، 5ـ حاجر بطن الرّمه، 6ـ خُزيميّه، 7ـ زرود،
8ـ ثعلبيه، 9ـ شقوق، 10ـ زباله، 11ـ بطن عقبه، 12ـ اشراف، 13ـ ذوحسم، 14ـ بيضه،
15ـ عُذيب الهجانات، 16ـ قصر بنى مقاتل، 17ـ نينوا، 18ـ كربلا. به وقايع مهمى كه در
برخى منازل پيش آمده اشاره مى‏كنيم:

     امام سجاد(ع) فرمود: حسين(ع) به هيچ منزلى فرود نيامد و كوچ نكرد مگر آن كه از
يحيى بن زكريا و كشته شدن او ياد كرد. روزى فرمود: «از پستى دنيا نزد خداوند همين
بس كه سر بريده يحيى بن زكّريا را براى آدم فاسدى از بنى‏اسرائيل به ارمغان بردند.»[104]

تعقيب كاروان حسينى در منزل ابطح[105]

    عمرو بن سعيد اشدق ـ والى مكه ـ وقتى خبر يافت امام حسين(ع) از مكّه خارج شده
و به سوى عراق در حركت است، تلاش خود را جهت متوقف كردن كاروان و برگرداندن
امام حسين(ع) به مكه آغاز كرد، پاى امام حسين(ع) نبايد به عراق مى‏رسيد. اين
سياستى بود كه بنى‏اميّه آن را دنبال مى‏كرد. والى مكه دو شيوه در پيش گرفت: «آشتى
جويانه» و «نظامى» .

     ابتدا به امام حسين(ع) نامه نوشت و به آن حضرت وعده امان، نيكى و جايزه داد. او
قياس باطلى را در ذهن تصوير كرده بود و امام حسين(ع) را با ديگر رهبران مادّى كه در
پى پست و مقام و دنيا هستند اشتباه گرفته بود. فكر مى‏كرد با وعده‏هاى دروغين،
مى‏تواند امام را از اهداف بلند الهى باز دارد و او را زير بيرق بنى‏اميّه بكشاند.

     متن نامه چنين است:

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحين

     از عمروبن سعيد به حسين بن على: من از خداوند خواستارم كه تو را از آنچه موجب
نابودى توست منصرف و به راه راست هدايت كند. شنيده‏ام كه آهنگ عراق دارى. از
تفرقه افكنى به خداوند پناه ببر، زيرا بيم آن دارم كه هلاك گردى. من عبداللّه‏ بن جعفر و
يحيى بن سعيد را نزد تو فرستادم. همراه آنان نزد من بيا كه در امانى و نزد من جايزه
دارى و نيكى خواهى ديد و بى‏دغدغه خواهى زيست. من خداوند را براين گفتار خويش
گواه و شاهد و ناظر مى‏گيرم. و السلام عليك.[106]

    در اين نامه علاوه بر كلمات وهن و توهين‏آميز نسبت به ساحت مقدس اباعبداللّه‏(ع)
چون: «خدا تو را به راه راست هدايت كند، «بيم آن دارم كه هلاك گردى» و…! قيام عليه
نظام ستمگر بنى‏اميه از گناهان كبيره، اسباب تفرقه‏افكنى و از ميان بردن وحدت كلمه
امت اسلامى معرفى شده است. و اين همان سلاح تبليغاتى ستم پيشگان عليه مصلحان
و حق‏طلبان جامعه مى‏باشد.

     عمرو بن سعيد، نامه را توسط برادرش يحيى بن سعيد براى امام فرستاد.[107]

    ابا عبداللّه‏ الحسين(ع) چنين پاسخ داد:

     «… آن كس كه به سوى خداى ـ عزوجل ـ دعوت مى‏كند و عمل صالح انجام مى‏دهد و
مى‏گويد: كه من از مسلمانانم، باعث تفرقه و انحراف از راه خدا و رسول نمى‏شود. تو مرا به
امان و نيكى و جايزه دعوت كرده‏اى! [بدان كه]. بهترين امان‏ها، امان خداوند است؛ و آن
كسى كه در دنيا از خداوند نترسد در روز قيامت از او ايمن نيست. از خداوند مى‏خواهيم
كه در دنيا ترس خويش را در دل‏مان جاى دهد تا در روز قيامت سبب امان ما گردد.
چنانچه انگيزه نامه‏ات جايزه و نيكى به من بوده‏است، در دنيا و آخرت پاداش نيك
خواهى ديد. و السّلام.»[108]

    طبرى در روايت ديگرى اين چنين نقل مى‏كند: آن گاه كه عبداللّه‏ بن جعفر و يحيى
بن سعيد با امام حسين(ع) ديدار كردند، يحيى نامه را براى امام خواند، و آن دو بازگشتند
و به والى مكه گفتند: نامه را براى او خوانديم و بسيار كوشيدم، ولى او از پذيرفتن آن عذر
خواست! و گفت: «من رسول خدا(ص) را در خواب ديدم، و فرمان يافتم كه اين كار را انجام
دهم، چه به سود من باشد و چه به زيانم.» پرسيدند چه خوابى ديده‏اى؟ گفت: «آن را به
هيچ كس نگفته‏ام و نخواهم گفت تا آن كه پروردگارم را ملاقات كنم.»[109]

    چون عمرو بن سعيد از شيوه مصلحت‏انديشى و وعده‏هاى دروغين نااميد شد، شيوه
نظامى و خشونت را برگزيد. او يحيى بن سعيد را به همراه گروهى از نظاميان به تعقيب
امام فرستاد. آنان جلوى كاروان را گرفتند. فرمانده نظاميان به امام حسين(ع) گفت: به
كجا مى‏روى؟ باز گرد و گرنه تو را باز مى‏گردانم. امام(ع) به گفته او اعتنايى نكرد. آنان
مقاومت كردند، بين دو طرف تازيانه ردّ و بدل شد. و كاروان به دفاع از خود پرداخت. و امام
حسين به راه خود ادامه داد. آنان گفتند اى حسين! آيا از خدا نمى‏ترسى كه از جماعت
جدا شدى و بين امت تفرقه افكندى.!

     امام(ع) به آنان فرمود: «لى عملى و لكم عملكم انتم بريئون ممّا اعمل و انا برئي ممّا
تعملون» من بركردار خودم و شما بر كردارتان، شما از كار من بيزاريد و من از آنچه شما
انجام مى‏دهيد. بيزارم.[110]

    نامه عمرو بن سعد به يزيد

     والى مدينه، گزارش حركت امام حسين(ع) از مكه به كوفه را براى يزيد بن معاويه به
شام فرستاد چون يزيد از محتواى نامه عمرو آگاه شد اين شعر را خواند:

فَاِنْ لا تَزُرْ قَبْرَ الْعَدوِّ و فَأِنَّهُ

 يَزُرْكَ عَدوٌّ اَوْ يَلُومَنَّكَ كاِشحٌ

     اگر نزد قبر دشمن نروى واو را زيارت نكنى، او نزد تو خواهد آمد، و يا دشمن، تو را
ملامت كند.[111]

    چون امام حسين(ع) به منزل دوم (تنعيم)[112] رسيد، به كاروانى كه از يمن مى‏آمد و
حامل كالا براى يزيد بن معاويه بود. اين كالاها (روناس، حنا و حلّه) مالياتى بود كه بحير
بن ريسان حميرى حاكم يمن براى يزيد فرستاده بود. امام(ع) كالاها را مصادره كرد و به
ساربان فرمود: شما مختاريد، اگر دوست داريد به همراه ما به عراق بياييد، مزد شما را
كامل پرداخت مى‏كنيم و با شما با نيكى برخورد مى‏كنيم. و هر كسى مى‏خواهد (به يمن)
باز گردد، كرايه او را تا همين جا مى‏پردازيم.[113] عده‏اى با حضرت همراه شدند و عده‏اى نيز
بازگشتند.[114] همچنان كه سيدبن طاووس فرموده‏است: امام(ع) به عنوان حاكم برحق الهى
كه از جانب خداوند بر مردم ولايت دارد، اين حق اوست، اموالى كه براى حاكم ستمگرى
چون يزيد هديه برده مى‏شود، آن را مصادره كند و در مسير الهى مصرف نمايد.[115] البته
برخى چون سيدمهدى آل بحرالعلوم قصه مصادره اموال را قبول ندارد و آن را با مقام و
مناعت طبع امام(ع) مناسب نمى‏داند.[116]

ملاقات فرزدق با امام در منزل صفاح[117]

    كاروان به «صفاح» منزل سوّم رسيد. فرزدق شاعر معروف عرب كه مادرش را به حج
برده بود، به ملاقات امام حسين(ع) شتافت. پس از سلام عرض كرد: آنچه مى‏خواهيد
خداوند به شما عطا كند. امام فرمود: از مردم عراق بگو. فرزدق گفت: از مرد آگاهى سؤال
كردى. «دل‏هاى مردم با شما و شمشيرهاى آنان با بنى‏اميه است. و قضا از آسمان
فرودآيد و هر چه خدا خواهد همان مى‏شود.»

     امام حسين(ع) فرمود: «راست گفتى، كارها همه به دست خداست. و هر روز او را
مشيتى است. اگر تقدير الهى بر وفق مراد ما باشد. نعمت‏هاى او را سپاس مى‏گوئيم و براى
اين سپاس بايد از او يارى جست. و اگر قضاى الهى ميان ما و آرزوهايمان فاصله انداخت،
عمل كسى كه خالص است و با تقواى الهى آميخته است نزد خداوند فراموش نخواهد شد.»[118]

ملاقات بشر بن غالب با امام ا… در ذاتِ عِرْق[119]

    كاروان حسينى در منزل ذات عرق (منزل چهارم) فرود آمد. در اين منزل امام
حسين(ع) با بشربن غالب از طايفه بنى‏اسد كه از عراق آمده بود، ملاقات كرد. امام(ع)
پرسيد: مردم عراق (كوفه) را چگونه يافتى؟

     او گفت: دلهايشان با شما و شمشيرهايشان با بنى‏اميه است.

     امام فرمود: راست گفتى، اى برادر بنى اسدى. انّ اللّه‏ يفعل ما يشاء و يحكم ما يريد.

     بشر پرسيد: مراد اين آيه: يوم ندعوا كلّ اناس با مامهم [120] (روزى كه هر انسان را با
پيشوايش فرا مى‏خوانيم) چيست؟

     امام فرمود: دو پيشوا مراد است. امام و پيشواى هدايتگر كه مردم را هدايت مى‏كند. و
امام و پيشواى گمراه كه مردم را گمراه مى‏كند. كسى كه به دعوت امام هدايتگر پاسخ دهد،
او را به بهشت مى‏رساند. و كسى كه دعوت امام گمراه را پاسخ گويد، وى را به جهنّم
مى‏فرستد.[121] و اين قول خداوند عزوجل است. «فريق فى الجنة و فريق فى
السعير»[122]گروهى در بهشت‏اند و گروهى در جهنم

    در ذات عرق بود كه «عون و محمد فرزندان عبداللّه‏ بن جعفر كه نامه‏اى از پدر در دست
داشتند به كاروان حسينى پيوستند.[123]

    چون عبداللّه‏ جعفر از بازگشت امام حسين(ع) نا اميد شد به دو فرزندش عون و محمد
دستور داد همراه امام باشند و در ركابش جهاد كنند. و خود با يحيى بن سعيد به مكه
بازگشت.[124]

سفيران امام حسين(ع)

     روز پانزدهم ذى‏حجه، كاروان حسينى به منزل «حاجر بطن الرّمه»[125] رسيد. امام حسين(ع)
نامه‏اى براى كوفيان نوشت و به همراه «قيس بن مسهر»[126] به سوى آنان فرستاد.

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم

     از حسين بن على به برادران مؤمن و مسلمان. درود بر شما. حمد و سپاس خداى يكتا
را كه هيچ الهى جز او نيست. اما بعد، نامه مسلم بن عقيل به دست من رسيد. او از حسن
رأى و تصميم شما و بزرگانتان بريارى كردن ما و طلب حقّ ما، خبر داده بود. از خداوند
بزرگ مى‏خواهم در حق ما احسان كند و به شما پاداشى بزرگ عطا فرمايد. من روز
سه‏شنبه هشتم ذى‏حجه (روز ترويه) از مكه بيرون آمدم و به سوى شما رهسپار شدم،
آن‏گاه كه پيك من نزد شما رسيد در كار خويش شتاب كنيد، و مقدمات كار را تدارك
ببينيد. در همين روزها من به شما خواهم رسيد، ان‏شاءاللّه‏ والسلام عليكم و رحمه‏اللّه‏ و بركاته[127]

    قيس بن مسهر،[128] جوانى از اشراف كوفه و محبّ اهل بيت، نامه را گرفت و به سوى كوفه
حركت كرد چون به «قادسيه» رسيد، توسط سربازان حُصين بن نمير به اسارت در آمد.[129]

    قيس كه به دست مزدوران ابن زياد اسير شد، نامه امام (ع) را پاره پاره نمود تا به دست
ابن زياد نيفتد و از محتوايش آگاه نشود.

     مزدوران، قيس بن مسهر و تكه‏هايى از نامه را نزد ابن زياد فرستادند.

     عبيداللّه‏ بن زياد: كيستى؟

     قيس: مردى از شيعيان اميرالمؤمنين على بن ابى طالب(ع).

     ـ چرا نامه را پاره كردى؟

     ـ بدين خاطر كه از محتوايش آگاه نگردى؟

     ـ نامه از چه كسى و براى چه كسى بود؟

     ـ از حسين بن على(ع) به سوى گروهى از اهل كوفه كه نام آنان را نمى‏دانم. ابن زياد
خشمگين شد، با فرياد گفت: به خدا سوگند! هرگز تو را رها نمى‏كنم مگر آن كه نام افرادى
كه حسين برايشان نامه نوشته بود بگويى، و يا بالاى منبر رفته حسين و پدر و برادرش را
دشنام دهى! در غير اين صورت تو را از دم تيغ خواهم گذراند! قيس پيشنهاد دوّم را
پذيرفت. ابن زياد كه تصور مى‏كرد قيس از مرگ ترسيده دستور داد تا مردم كوفه را در
مسجداعظم جمع كنند تا سخنان قيس را در مدح بنى‏اميه بشوند. قيس بن مسهر بر
منبر رفت. ابتداء حمد و سپاس و ثناى الهى را بجاى آورد و بعد بر پيامبرش و على(ع) و
فرزندانش درود فرستاد. آنگاه ابن زياد و پدرش و سردمداران حكومت بنى‏اميه را لعن
كرد[130] و با صداى رسا گفت:

    اى مردم! حسين بن على بهترين خلق خدا و فرزند فاطمه دختر رسول خداست. من
فرستاده او به سوى شمايم،[131] در حاجر (يكى از منازل بين راه) از او جدا شده نزد شما
آمدم تا پيام او را به شما برسانم. به نداى او لبيك گوئيد.»[132]

    چون سخنان قيس به ابن زياد گزارش شد، و او خود را شكست خورده ديد با آتش
خشمى كه بر سراسر وجودش حلقه زده، دستور داد او را بالاى قصر دارالاماره برده به
زيرش افكنند، مأموران دستور ابن زياد را عملى كرده او را از بالاى دارالاماره به زير پرتاب
كردند. و قيس بن مسهر اين چنين به درجه والاى شهادت نائل آمد.[133]

    چون در منزل زباله خبر شهادت قيس بن مسهر به امام حسين(ع) رسيد، غم
برسيماى مباركش نشست و در حالى كه اشك از ديدگانش جارى شد. فرمود:

     «اللّهم اجعل لَنا وَ لِشيَعتنا مَنْزِلاً كريما عندكَ وَاجْمعَ بَيْننا و ايّاهم فى مستقّرِ رَحْمتك انّك
على كلِّ شى‏ء قدير.[134]

    پروردگارا! براى ما و شيعيان ما نزد خودت جايگاهى والا و با كرامت قرار ده، و ما و آنان
را در جوار رحمت خويش جاى ده كه تو بر انجام هر كارى توانايى.

     امام حسين(ع) در همين منزل از شهادت عبداللّه‏ بن بقطر، برادر رضاعى[135] خود، آگاه
شد او پيك امام حسين به سوى مسلم بود. در مسير حركت خود از مكه به عراق، وى را به
كوفه فرستاد ولى پيش از انجام مأموريت خود، در قادسيه به دست نيروهاى ابن زياد
دستگير شد.

     او به دستور ابن زياد بالاى قصر برده شد تا در منظر عام، بر حسين و پدرش لعن
بفرستد. ولى ابن بقطر از بالاى قصر خطاب به مردم گفت: «اى مردم! من فرستاده حسين
فرزند دختر رسول خدا (ص) هستم، به يارى او براى مبارزه با پسر مرجانه ـ كه لعنت خدا
بر او باد ـ بپا خيزيد». ابن زياد كه چنين ديد فرمان داد او را از بالاى قصر به زمين پرتاب
كنند. عبداللّه‏ در روى زمين در حال جان دادن بود كه مردى آمد و سر از تن او جدا كرد، به
او گفتند: واى بر تو! چرا چنين كردى؟ گفت: مى‏خواستم او را راحت كنم![136]

ملاقات با عبداللّه‏ بن مُطيع

     امام حسين(ع) از منزل بَطْن الرّمه حركت كرد، در بين راه يا منزل «اجفر» با عبداللّه‏ بن
مطيع كه از عراق مى‏آمد برخورد كرد. يك بار هم بين راه مدينه و مكه با وى ملاقات
داشته است. عبداللّه‏ گفت: اى فرزند رسول خدا(ص) پدر و مادرم فدايت، چه شد كه به
اينجا آمدى؟ و از حرم خدا و حرم جدّت بيرون شدى؟

     امام حسين(ع): مردم عراق، پس از مرگ معاويه، به من نامه نوشتند و مرا دعوت
كردند.

     ابن مطيع: اى فرزند رسول خدا، مگذار حرمت اسلام از ميان برود، سوگندت مى‏دهم
كه حرمت قريش و عرب را پاس دارى و اگر آنچه در دست بنى‏اميه است طلب كنى، تو را
خواهند كشت. و اگر تو را كشتند، پس از تو از هيچكس بيم ندارند. به خدا سوگند! اين
حرمت اسلام و عرب است كه شكسته مى‏شود. به كوفه نرو و خود را در دسترس بنى‏اميه
قرار نده.[137]

    امام فرمود: جز آنچه خدا مقرر كرده به ما نخواهد رسيد. سپس خدا حافظى كرد و به
راهش ادامه داد.[138]

خُزيْميّه

     كاروان حسينى به منزل «خزيّميه»[139] رسيد، و يك شبانه روز در آنجا توقّف كرد.
صبح‏گاهان زينب كبرى(س) نزد امام شتافت و گفت: اى برادر! مى‏خواهم از خبرى كه
ديشب شنيدم با خبرت كنم.

     ـ آن خبر چيست؟

     ـ نيمه‏هاى شب از خيمه بيرون زدم، شنيدم هاتفى مى‏گويد:

     اى چشم! از اشك پرشو، كيست بعد از من براين شهيدان بگريد.قومى كه مرگ آنها را
با خود مى‏برد.

     ـ اى خواهر! هر چه را خداوند مقرّر فرموده همان خواهد شد.[140]

ملاقات با زهير بن قين[141] در منزل زَرْوَد[142]

    در اين منزل نگاه امام حسين(ع) به خيمه‏اى برافراشته افتاد. پرسيد از كيست؟
گفتند: خيمه زهير بن قين بجلى است. امام(ع) كسى را نزد او فرستاد، و فرمود: به ديدار
ما بيا با تو سخنى داريم. زهير كه از سفرحج بازمى‏گشت و به كوفه مى‏رفت، از رفتن نزد
امام خوددارى كرد. ولى همسرش (ديلم يا دلهم) گفت: سبحان اللّه‏! فرزند پيامبر تو را
مى‏خواند و تو پاسخش را نمى‏دهى؟ چه مى‏شود اگر نزد او بروى و سخنش را شنوى!

     زهير از جاى برخاست به سوى امام رفت. طولى نكشيد كه با چهره‏اى شاداب و
درخشان بازگشت، گويا سخنان امام آتشى در درونش افروخته بود، دستور داد: خيمه‏اش
را در كنار خيمه امام(ع) به پا كنند.[143]

    سيد بن طاووس مى‏نويسد: زهير رو به همسرش كرد و گفت: من تصميم گرفته‏ام
همراه حسين(ع) باشم و جانم را فداى او كنم،[144] تو را طلاق مى‏دهم زيرا دوست ندارم از
من جز خوبى به تو برسد.[145] سپس او را با مقدارى آذوقه و مال همراه چندتن از
عموزاده‏هايش كرد تا او را به كوفه برسانند. همسر زهير برخاست، گريست و با او وداع كرد
و گفت: خدا يار و مددكار تو باشد و برايت اين سفر را به خير گرداند، از تو مى‏خواهم در روز
واپسين نزد جدّ حسين(ع) ياد من باشى.[146]

    زهير پس از وداع با همسرش روبه همراهان گفت: هر كسى از شما دوست دارد، همراه
من باشد. اعلان كند، والاّ اين آخرين ديدار من با شماست! آنگاه حديثى را نقل كرد: «ما
در «بَلَنْحِرَ»[147] مى‏جنگيديم، خداوند ما را پيروز كرد و غنايمى به دست آورديم. سلمان
(فارسى) به ما گفت: آيا به اين فتح و گرفتن غنايم خوشحاليد؟ گفتم: آرى، گفت: ولى
زمانى كه سيدجوانان آل محمد(ص) را درك كنيد و در ركاب او و يارى او بخنگيد بيشتر
شاد مى‏شويد، شما را به خدا مى‏سپارم.[148]

آگاهى از شهادت مسلم بن عقيل و هانى در ثَعْلَبيه[149]

    عبداللّه‏ بن سليم[150] و مُذرى بن مُشْمَعِّل[151] از طايفه بنى‏اسد پس از انجام مناسك حج با

شتاب خود را به كاروان امام حسين(ع) در منزل «زَرود» رساندند، در اين زمان: مردى از
اهل كوفه در گرد و غبار راه پديدار شد. وقتى چشمش به كاروان حسينى افتاد، راه اصلى
را كج كرد تا با امام ملاقات نكند. امام نيز كمى توقف كرد، گويا در پى اخبار كوفه بود. آن دو
خود را به آن مرد رسانديد، و از او درباره اخبار كوفه پرسيدند. او گفت :

     ـ در كوفه بودم كه مسلم بن عقيل و هانى بن عروة را كشتند و ديدم پاهايشان را گرفته
در بازار مى‏كشيدند. آن دو نقل مى‏كنند: خود را به امام حسين(ع) رسانديم، همراه آن
حضرت رفتيم تا شبانگاه در منزل «ثعلبيه» فرود آمد. به محضرش رسيديم، سلام كرديم،
پاسخ سلاممان را گفت: عرض كرديم: رحمت الهى بر شما باد، خبرى داريم، آيا آشكار
بيان كنيم يا سرّى و بطور پنهانى؟

     امام (ع) نظر به اصحاب افكند و فرمود: من از اينان چيزى را پنهان نمى‏كنم:

     ـ آن سوارى كه رو به سوى ما مى‏آمد و راهش را كج كرد، ديديد امام: بلى، مى‏خواستم
از او گزارش بگيرم، آن مرد از قبيله ما (بنى‏اسد) است، راستگو و خردمند و با فضيلت
است. او گفت: در كوفه مسلم بن عقيل و هانى بن عروه را كشته و ديده كه جسد آنان را در
بازار مى‏كشيدند!

     امام(ع): اناللّه‏ و انّا اليه راجعون، رحمت خداوند بر آن دو باد. اين كلمات را چند بار
تكرار كرد.

     ـ تو را به خدا با خانواده‏ات از همين جا باز گرد. كه در كوفه ياورى نداريد. از آن بيم
داريم مردم كوفه به دشمنى با شما برخيزند.

     امام(ع) نگاهى به فرزندان عقيل افكند و نظرشان را جويا شد. آنان  گفتند: به خدا
سوگند! باز نمى‏گرديم مگر آن كه انتقام او را بگيريم و يا چون برادرمان كشته شويم.

     امام(ع) با نگاهى جان سوز فرمود: (لا خير فى العيش بعد هؤلاء) بعد از اينها خيرى
در زندگى دنيا نيست. چون دانستيم آن حضرت عزم رفتن دارد، به وى گفتيم: از خداوند
برايتان طلب نيكى مى‏كنيم. فرمود: خداوند شما را رحمت كند.[152]

    به نقل سيدبن طاووس، امام حسين(ع) پس از شنيدن خبر شهادت مسلم فرمود:

     خداوند مسلم را رحمت كند؛ او به سوى رحمت الهى و بهشت رضوان شتافت. او
مسؤوليتى را كه برعهده داشت به خوبى انجام داد، ولى مسؤوليت ما هنوز باقى است.[153]

    برخى از اصحاب گفتند: موقعيت شما در كوفه با مسلم فرق مى‏كند، اگر به كوفه برويد،
مردم از شما استقبال خواهند كرد..  امام سكوت كرد.[154]

    ابوهره ازدى از اهالى كوفه در ثعلبيه خدمت امام رسيد، پرسيد: يا بن بنت رسول‏اللّه‏!
چه چيزى تو را از حرم خدا و حرم جدّت رسول خدا(ص) بيرون كرد؟

     امام(ع): اى اباهرّه! بنى اميّه مالم را بردند صبر كردم، حرمت ما را شكستند، صبر
كردم، و مى‏خواستند خونم را (در حرم) بريزند، كه از حرم الهى بيرون آمدم. به خدا
سوگند! اى اباهرّه اين گروه باغى و ستمگر مرا خواهند كشت. در آن صورت، خداوند لباس
ذلّت و خوارى برتنشان خواهد پوشاند، و شمشيرهاى تيز برايشان فراهم خواهد كرد.
كسى را برآنان مسلّط خواهد كرد كه خوارشان گرداند، حتى از قوم سبا كه زنى بر آنان
حكومت مى‏كرد و اموال و خونشان را حلال مى‏شمرد، ذليل‏تر خواهند شد.[155]

    مردى در منزل ثعلبيه حضور امام حسين(ع) رسيد، سلام كرد، امام پرسيد: از كدام
شهرستانى؟

     ـ كوفه.

     امام(ع): اى برادر كوفى، به خدا سوگند! اگر تو را در مدينه ملاقات مى‏كردم اثر جبرئيل
را در خانه خود و نزول او را براى وحى به جدّم به تو نشان مى‏دادم، اى برادر كوفى! مردم
از سرچشمه علم ما سيراب شدند. آيا آنان مى‏دانند و ما نمى‏دانيم! اين غير ممكن است.[156]

پيك محمد بن اشعث به امام حسين (ع) در منزل زُباله[157]

    آنگاه كه مسلم بن عقيل به دست مزدوران ابن زياد اسير شد، و به قصر ابن زياد منتقل
شد از محمد بن اشعث فرمانده عمليات خواست خبر شهادت او و بى‏وفايى و بيعت
شكنى مردم كوفه را به امام حسين(ع) برساند، او نيز اياس بن عثل طائى را مأموريت داد
نامه‏اى كه خبر از شهادت مسلم وهانى مى‏داد به امام حسين(ع) برساند. پيك ابن اشعث،
در منزل زباله به امام رسيد و نامه را به وى داد. امام‏حسين(ع) فرمود: «آنچه مقدّر است
انجام گيرد، كار خويش و تباهى امّت را به خداوند وامى‏گذاريم».[158]

    گر چه خبر شهادت مسلم و هانى در منزل ثعلبيه به امام حسين(ع) رسيده بود. ولى با
پيك ابن اشعث، امام حسين(ع)، به صحّت خبر يقين حاصل كرد.[159] با شنيدن خبر
شهادت آن دو بزرگوار اشك از ديدگان مبارك ابا عبداللّه‏ جارى شد.[160]

    همچنين خبر شهادت قيس بن مسهر[161] و عبداللّه‏ بن يقطر (بقطر) دو پيك و سفير
امام(ع) كه به دست ابن زياد به شهادت رسيده بودند. نيز در اين منزل به امام رسيد.[162]

    امام حسين(ع) پس از شنيدن خبر شهادت مسلم وهانى و قاصدان خويش در ميان
مردمى كه او را همراهى مى‏كردند. ايستاد و نامه‏اى را براى آنان خواند:

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم. امّا بعد فانّه قد اَتا ناخبرُ فَضيعٌ! قَتْلُ مُسلم بنِ عَقيل وهانِىُ بن
عروة و عَبْداللّه‏ُ بن يَقْطر و قد خذلَنا شيعَتُنا، فَمَن أَحَبّ مِنْكم الاِنصِرافَ فَلْيَنصَرِف ليس
عليه منّا ذِمام!

به نام خداوند بخشنده مهربان، اما بعد، خبر ناگوارى به ما رسيده است، مسلم بن
عقيل، هانى بن عروه و عبداللّه‏ بن يقطر كشته شدند. شيعيان، ما را تنها و بى‏ياور
گذاشتند. هر كس از شما كه دوست دارد باز گردد مى‏تواند برود، از جانب ما پيمان و
عهدى بر او نيست.[163]

تصفيه همراهان و پراكنده شدن اعراب از طراف امام

     همراهان بى‏وفا ـ كه نان به نرخ روز مى‏خورند ـ با شنيدن سخن امام(ع)، از كاروان
حسينى جدا شده از چپ و راست راه بيابان را گرفته پراكنده شدند. تنها كسانى كه از
مدينه همراه امام آمده بودند و اندكى كه در مكه و بين راه به امام حسين(ع) ملحق شده
بودند، باقى ماندند، اين عمل امام(ع) از آن جهت بود كه گروهى از اعراب را كه
مى‏پنداشتند، عازم شهرى (كوفه) مى‏شوند كه مردم آن شهر تحت اطاعت امامند، و
منتظر قدوم آن حضرت مى‏باشند، آگاه كند، و با اعلان خبر شهادت سفير و پيك خويش
معلوم ساخت كه قضيه چيزى ديگرى است، امام (ع) مى‏خواست همراهانش آگاهانه در
اين مسير قدم بردارند و بدانند كه با مشكلات و شهادت روبه‏رو هستند.[164]

    ابا عبداللّه‏ الحسين(ع) با برداشتن بيعت از مردم و آگاه كردن آنان از چشم انداز آينده و
مشكلاتى كه در مسير وجود دارد، كاروان را غربال كرد، ناخالص‏ها را كنار زد. او
نمى‏خواست مردم ناآگاهانه در اين كاروان باشند. آن حضرت انسان‏هاى بصير و آگاه را، كه
جز رضاى پروردگار و اطاعت از حجت خدا چيزى نمى‏جويند، باخود همراه ساخت.

     ناخالص‏ها و دنياطلب‏ها كه احساس خطر كردند، رفتند، تنها خالص‏ها كه به امام(ع)
عشق مى‏ورزيدند ماندند.

امام حسين در منزل بطن عَقَبه[165]

    كاروان كربلا از زباله حركت كرد تا به «بطن عقبه» رسيد. در اين منزل امام حسين(ع) با
پيرمردى از طايفه بنى عكرمه ملاقات كرد.[166] پيرمرد پس از سلام (و اطلاع يافتن از
مقصدامام«ع») گفت: لشكريان ابن زياد، از قادسيه تا عذيب را در كنترل خود گرفته‏اند»[167]
آنگاه گفت: تو را به خدا سوگند! از اين راه باز گرد. زيرا به استقبال نيزه‏ها و شمشيرها
مى‏روى.[168] اگر اينان كه به تو نامه نوشته‏اند، هزينه اين جنگ را برعهده مى‏گيرند و
مقدمات كار را برايت فراهم مى‏آورند و ياريت مى‏دهند، نزد آنان برو، كه اين كار
پسنديده‏اى است. ولى آن‏گونه كه شما بيان مى‏كنيد، من مصلحت نمى‏بينم شما به اين
كار ادامه دهيد.

     امام (ع) فرمود: اى بنده خدا! آنچه را كه گفتى بر من پوشيده نيست. ولى بر مقدرّات
الهى كسى غالب نخواهد شد.[169] سپس فرمود: به خدا سوگند اينان دست از من برندارند تا
آنكه خونم را بريزند، و چون چنين كنند، خداوند كسى را بر آنان مسلّط كند كه پست‏تر و
خوارتر از هر امّتى شوند.[170]

    ابن قولويه از امام صادق(ع) چنين روايت مى‏كند: هنگامى كه حسين بن على(ع) از
اين منزل گذر كرد به يارانش فرمود: خود را كشته مى‏بينم؟

     پرسيدند چرا؟

     فرمود: در خواب ديدم سگ‏هايى به سوى من حمله مى‏كنند، و در ميان آنها سگى
ابلق بود كه از همه درنّده‏تر به نظر مى‏رسيد.[171]

    كاروان حسينى(ع) به منزل «شَراف»[172] رسيد، سحرگاهان، امام به جوانان و غلامان
فرمود: تا مى‏توانيد آب برداريد. آنان نيز مشك‏ها و ظرف‏ها را از آب پر كردند و از آنجا كوچ
نمودند و تا نيمه روز راه پيمودند. كه مردى فرياد زد: اللّه‏اكبر، امام نيز تكبير گفت و فرمود:
چرا تكبير گفتى؟

     گفت: نخلستانى را از دور مى‏بينم.

     به او گفتند: در اين‏جا نخلستانى وجود ندارد.

     امام: چه مى‏انديشيد؟

     گفت: گردن اسبانى را مى‏بينم (طلايه‏داران دشمن)

     امام : من نيز آنها را مى‏بينم، آيا در اين منطقه پناهگاهى وجود دارد كه آن را پشت
سر قرار دهيم و از يك سو با دشمن روبه‏رو شويم؟

     گفت: بلى. در ناحيه چپ جاده، كوه «ذُوحُسُم» وجود دارد و امام(ع) به سمت چپ
جاده حركت كرد. سپاه دشمن نيز راه را كج كرده به سوى كاروان حسينى پيش آمد.
سرنيزه‏هاشان چون دسته زنبوران و پرچمهايشان چون بال پرندگان به چشم مى‏آمد.[173]

لشكر حرّ در سر راه كاروان حسينى

     امام حسين(ع) در منزل «ذُوحُسُم» فرود آمد. لشكر هزار نفرى دشمن به فرماندهى
حر بن يزيد رياحى از راه رسيد و در مقابل كاروان حسينى قرار گرفت.

     ابن زياد چون از حركت امام حسين(ع) به سوى كوفه آگاه شده بود، حصين بن تميم
(رئيس شرطه) را با چهارهزار نيرو به قادسيّه فرستاد تا راهها را در كنترل خود بگيرد. او
نيز فاصله بين خفّان و قطقطانيه را زير نظر گرفت.و حربن يزيد با هزار نيرو از قادسيّه
مأموريت يافت كاروان امام حسين(ع) را تعقيب كند.[174]

    امام(ع) از لشكريان پرسيد: كيستيد؟

     ـ ياران امير عبيداللّه‏ بن زياد هستم.

     ـ فرمانده شما كيست؟

     ـ حر بن يزيد رياحى

     امام(ع) از حرّ پرسيد: به يارى ما آمدى يا به جنگ ما؟

     ـ براى مقابله و جلوگيرى شما آمديم.

     امام(ع): لا حول ولا قوّة اِلاّ باللّه‏ العلى العظيم.[175]

    آفتاب نيمه‏روز تابستان و زمين تفتيده عراق عرصه را بر سپاه غرق در سلاح حرّ تنگ
كرده بود. چون امام حسين(ع) آنان را تشنه يافت، به جوانان و غلامان دستور داد. لشكر
دشمن و اسبانشان را سيراب كنند.[176] آنان نيز فرمان امام(ع) را اجرا كرده همه سپاهيان و
اسبان آنها را سيراب كردند.[177] و در دل به اين همه بزرگوارى تحسين گفته، تازه به كرامت
آن حضرت كه در منزل شراف دستور داده بود آب فراوانى بردارند پى برده بودند.

     على بن طعان يكى از سربازان حرّ مى‏گويد: امام حسين(ع) چون ديد من و اسبم
تشنه‏ايم، فرمود: «اَنخِ الرّاوية» يعنى شترى كه مشك آب را حمل مى‏كند بخوابان. چون
من منظور امام را نفهميدم و قدرى تأمل كردم، فرمود: انخ الجمل شتر را بخوابان. آنگاه
شترى را كه آب حمل مى‏كرد خواباندم امام(ع) فرمود: آب بنوش. آب از دهانه مشك
مى‏ريخت و من نمى‏توانستم به راحتى آب بنوشم، امام(ع) از جاى برخاست و دهانه
مشك را جمع كرد و من سيراب شدم، اسبم نيز سيراب شد.[178]

    حرّ مى‏گويد: چون از منزل بيرون آمدم سه بار كسى مرا به بهشت بشارت داد، و كسى
را نديدم. پيش خود گفتم: مادرت به عزايت بنشيند حرّ، براى جنگ با فرزند پيامبر(ص)
مى‏روى و به بهشت بشارت داده مى‏شوى![179]

    چون وقت نماز ظهر فرارسيد. امام حسين(ع) به حجّاج بن مسروق جعفى فرمود:
اذان بگويد. و خود با لباسى بلند و ردائى بر دوش و نعلينى بر پا از خيمه بيرون آمد و در
مقابل سپاه حرّ ايستاد. به حرّ فرمود: اى فرزند يزيد مى‏خواهى با ياران خود نماز بخوان،
من نيز با ياران خويش نماز مى‏گذارم، حرّ گفت: ما همه پشت سر شما نماز مى‏خوانيم.

     ابا عبداللّه‏ الحسين جلو ايستاد، ياران امام و سپاه حرّ به وى اقتدا كردند[180] چون نماز
ظهر خوانده شد، امام حسين(ع) برخاست برقبضه شمشير تكيه زد پس از حمد و سپاس
و ثناى الهى خطاب به سپاه حرّ فرمود:[181] اين حجتّى است در پيشگاه خدا و شما مسلمانان
من به سوى شما نيامدم مگر پس از آنكه دعوت‏نامه‏هاى شما (پى در پى) به من رسيد.
فرستادگانتان آمدند و گفتند: به سوى مابيا، ما امام نداريم، اميد است خدا ما را به واسطه
شما هدايت كند. پس اگر بر عهد و پيمان خود هستيد به شهر شما مى‏آيم، و اگر از آمدنم
ناخر سنديد، باز مى‏گردم.[182]

    مردم در سكوت فرو رفته بودند. امام(ع) به خيمه خود بازگشت و حرّ به خيمه‏اى كه
برايش برافراشته بودند، رفت. شراره سوزان آفتاب نيمروزى سواره نظام را وامى‏داشت تا
هر كسى لجام اسب خود را گرفته در سايه آن بياسايد.

     وقت نماز عصر فرارسيد. امام حسين(ع) فرمود: اذان گفته شود. پس از خواندن نماز
عصر، امام(ع) به خطابه ايستاده و پس از حمد و ثناى الهى فرمود:

اى مردم! اگر از خدا بترسيد و حق را از آن صاحبانش بدانيد اين نزد خدا
پسنديده‏تر است. ما خاندان پيامبر(ص) سزاوارتر به ولايت بر شما هستيم از
مدعيّان دروغگويى كه ادّعاى حقّى را مى‏كنند كه مربوط به آنان نيست. رفتارشان
با شما ستمگرانه و جائرانه است. اگر از ما ناخرسنديد و چنين حقّى را براى ما منكر
هستيد، و نظر شما با آنچه در نامه‏هايتان نوشتيد، تفاوت دارد، من از همين جا باز
مى‏گردم.[183]

    حرّ بن يزيد رياحى گفت: به خدا سوگند! ما از اين نامه‏هايى كه مى‏فرمائيد، اطلاعى نداريم.

     امام حسين(ع) به «عقبة بن سمعان» فرمود: آن دو خورجين كه نامه‏هاى كوفيان در
آن است بياور. عقبه آن خورجين‏ها را كه پر از نامه بود آورد، و نامه‏ها را بيرون آورده پيش
روى آنان گذاشت.

     حرّ گفت: ما از نويسندگان نامه‏ها نبوديم. و مأموريت داريم به هنگام روبه‏رو شدن از
شما جدا نشويم تا اين‏كه شما را نزد عبيداللّه‏ بن زياد ببريم.

     امام(ع): مرگ به تو نزديك‏تر است از اين مأموريت.[184]

    عقبة بن ابى العيزار مى‏گويد: امام حسين(ع) اصحاب خويش را جمع كرد و پس از
حمد و سپاس و ثناى الهى و درود بر رسول خدا(ص) فرمود:

رويدادها و پيش آمدهاى روزگار را مى‏بينيد؛ دنيا دگرگون شده، نيكى و ارزش‏ها از
آن روى گردان شده، و چيزى جز همانند ته مانده‏ى ظرف آبى، كه آن را بيرون
مى‏ريزند، باقى نمانده است، و زندگى همانند چراگاه ناگوار پست و ناچيز است!
مگر نمى‏بينيد كه به حق عمل نمى‏شود و از باطل نهى نمى‏گردد، تا مؤمن در حالى
كه به حقيقت پيوسته، مشتاق لقاء پروردگارش باشد. من مرگ را جز شهادت
نمى‏بينم و زندگى با ستمگران را غير از ذلّت و خوارى نمى‏يابم.[185]

    اصحاب از اين گفتار بسيار تحت تأثير قرار گرفتند، زهير به پا خاست و روى به ياران
خود كرد و گفت: شما سخن مى‏گوئيد يا من بگويم؟ گفتند: تو سخن بگو: زهير پس از
حمد و ثناى الهى به امام (ع) گفت: يا بن رسول‏اللّه‏! سخنان شما را شنيديم. به خدا
سوگند! اى فرزند رسول خدا! اگر مى‏توانستيم براى هميشه در اين دنيا جاودانه بمانيم
وهمه امكانات آن را در اختيار داشته باشيم، باز همراهى و يارى تو و شمشير زدن در
ركاب تو را برمى‏گزيديم.

     امام(ع) در حق او دعاى خير كرد.[186]

    آنگاه هلال بن نافع بجلى از جابرخاست و گفت: به خدا سوگند! ما از ملاقات
پروردگارمان ناخرسند نيستيم. ما بر نيّت و بصيرت خويش ماندگاريم، با دوستان شما
دوست و با دشمنان شما دشمن هستيم.

     سپس برير بن خضير به پاخاست و گفت: اى فرزند رسول خدا(ص)، به خدا سوگند!
خداوند بر ما منّت نهاده كه در ركاب تو بجنگيم، و اعضاء بدنمان قطعه قطعه شود، تا جدّ
شما در روز قيامت ما را شفاعت كند.[187] و در برخى روايات آمده كه امام حسين(ع) بعد از
گفتگو با حرّ به همراهانش فرمود: آماده حركت شويد و باز گرديد! (به سوى مكه) وقتى
كاروان حسينى آماده بازگشت شد، حرّ و سربازانش جلوى آنان را گرفتند مانع شدند.

     بعد از سخنان تندى كه ميان آن دو مبادله شد.

     امام(ع) فرمود: چه مى‏خواهى؟

     حرّ: به خدا سوگند! بايد شما را نزد عبيداللّه‏ بن زياد ببرم!

     امام(ع): به خدا سوگند! با تو نخواهم آمد.

     حرّ: به خدا سوگند، در اين صورت هرگز شما را رها نخواهم كرد، سه بار اين كلمات
تكرار شد. حرّ گفت: من مأمور به جنگ با شما نيستم، ولى مأموريت دارم از شما جدا
نشوم تا شما را به كوفه ببرم. پس اگر از آمدن به كوفه خود دارى مى‏كنى، راهى را برگزين
كه نه به كوفه منتهى شود و نه به مدينه. تا در اين فرصت نامه‏اى به عبيداللّه‏ بن زياد
بنويسم و تو نيز در صورت تمايل نامه‏اى به يزيد بن معاويه يا ابن زياد بنويس. تا شايد اين
كار به عافيت و صلح ختم شود. براى من اين پيشنهاد بهتر از آن است كه آلوده به جنگ با
تو شوم.[188]

    كاروان حركت كرد، راه چپ عذيب و قادسيه را پيش گرفت، سپاه حرّ نيز در تعقيب
كاروان حركت كرد. در ميان راه حرّ خود را به امام حسين(ع) رساند و گفت: اى حسين تو
را به خدا سوگند، جان خويش پاس دار، اگر جنگ كنى بى‏ترديد كشته خواهى شد.

     امام(ع) فرمود: آيا مرا از مرگ مى‏ترسانى؟ و اگر مرا بكشيد، مرگ گريبان شما را
نمى‏گيرد؟! من همان سخنى را مى‏گويم كه آن مرد اوسى به پسر عموى خود گفت؟ او
مى‏خواست رسول خدا(ص) را يارى دهد، ولى پسر عمويش او را از كشته شدن
مى‏ترساند، مضمون اشعار چينن است:

     من مى‏روم و مرگ براى جوانمرد ننگ نيست، اگر بانيت خالص براى خدا بجنگد.

     و با مردان نيكوكار با جان همراهى كند، چون بميرد مردم بر مرگ او غمگين شوند و
نابكاران از سرعناد و دشمنى برخيزند.

     اگر زنده ماندم پشيمان نيستم، و اگر بميرم سرزنش نشوم. ذلّت تو را بس كه زنده
بمانى و خوار گردى و ناكام بمانى.

     وقتى حرّ اين اشعار را شنيد، از امام(ع) فاصله گرفت و با نظاميان خود با فاصله كمى از
كاروان حسينى، راه را ادامه داد.[189]

خطبه معروف امام حسين در منزل بيضه[190]

    وقتى كاروان امام حسين(ع) و لشكر حرّ به منزل «بيضه» رسيدند. امام حسين(ع) در
اين منزل خطبه معروف خويش را براى اصحاب خود و سپاه حرّ ايراد فرمود: پس از حمد
و سپاس الهى فرمود:

«اى مردم! رسول خدا(ص) فرمود: هر كس سلطان ستمگرى را ببيند كه حرام
خداوند را حلال شمرده، پيمان الهى را شكسته و با سنت رسول خدا مخالفت
ورزيده و بربندگان خدا ستم و ظلم روا داشته، ولى عليه او به مخالفت با زبان يا
عمل برنخيزد، خداوند او را در جهنّم به عذاب دچار مى‏كند. آگاه باشيد! اينان
(=بنى اميّه) فرمان شيطان را پذيرفته و از اطاعت خداوند بيرون رفتند، فساد و
تباهى راه انداختند، حدود الهى را تعطيل كردند، و به غارت بيت‏المال پرداختند،
حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام كردند. كسى كه سزاوارترين مردم به نهى
كردن و باز داشتن آنان از اينگونه اعمال زشت است، من مى‏باشم. شما به من نامه
نوشتيد، فرستادگانتان را نزد من فرستاديد و گفتيد كه با من بيعت كرده‏ايد و مرا
[يارى داده] تسليم [دشمن] نمى‏كنيد و تنهايم نمى‏گذاريد. پس اگر بر بيعت خود
پايبند هستيد كه راه رشد را پيموده‏ايد. من حسين فرزند على و فاطمه دختر
رسول خدا(ص) هستم؛ با شمايم و خاندان من با خاندان شماست. و من اسوه و
الگو براى شماهستم. و اگر چنين نباشيد و بر پيمان خدا پايبند و استوار نباشيد، و
عهد و بيعتى را كه بسته‏ايد بشكنيد، به جان خودم سوگند كه [اين بيعت شكنى]

از شما بعيد نيست. چرا كه با پدر، برادر و پسر عمويم مسلم همين گونه رفتار
كرديد. هر كس فريفته شما شود، مردى ناآزموده و ناپخته است. شما از بخت خود
رويگردان شديد و بهره خود را از كف داديد، هر كس پيمان شكند، خود زيان
ديده‏است و به زودى خداوند مرا از شما بى‏نياز خواهد كرد. و السلام عليكم و
رحمه‏اللّه‏ و بركاته.[191]

پيوستن مردان كوفى به امام در منزل عُذَيْب الهجانات[192]

    آن زمان كه امام حسين(ع) به منزل عذيب الهجانات رسيد. لشكر حرّ نيز در تعقيب
كاروان حسينى در اين منزل وارد شد. در اين مكان. چهار سوار به نام‏هاى نافع بن هلال،
مجمعّ بن عبداللّه‏، طرماح بن عدى و عمرو بن خالد[193] با راهنمايى طرماح از كوفه حركت
كرده در منزل عُذيب الهجانات به حضور امام حسين(ع) رسيدند.

     در اين هنگام حرّ پيش آمد و گفت: اين چند نفر كه از كوفه آمده‏اند آنان را اسير
مى‏كنم و يا به كوفه باز مى‏گردانم.

     امام(ع): من چنين اجازه‏اى را نمى‏دهم، از آنان چون خودم حفاظت مى‏كنم. اينان
ياران من هستند، مثل كسانى كه از مدينه همراه من آمده‏اند. پس اگر بر پيمان خود
استوارى، آنان را رها كن، والا با تو برخورد مى‏كنم.

     حرّ چون چنين ديد، از بازداشت آنان صرف نظر كرد. و به سپاه خويش دستور
بازگشت داد. آنگاه اباعبداللّه‏ به  آنان فرمود: از كوفه خبر دهيد.

     مجمعّ بن عبداللّه‏ عائذى گفت: امّا اشراف كوفه به آنان رشوه‏هايى گزاف دادند و چشم
آنان را پر كردند، تا دل آنان نسبت به بنى‏اميّه نرم شود. آنان يك دل و يك زبان با تو
دشمن هستند. اما ديگر مردمان دلهاشان با شماست ولى فردا شمشيرهاشان به روى
شما كشيده خواهد شد.

     آنگاه امام حسين(ع) پرسيد: آيا از پيك من به سوى كوفه خبر داريد؟

     ـ او كيست؟

     ـ قيس بن مسهر صيداوى

     ـ آرى. او به دست حصين بن نمير دستگير و به سوى ابن زياد فرستاده شد. ابن زياد از
او خواست، تو و پدرت را ناسزا گويد. ولى قيس، منبر رفت، بر تو و پدرت درود فرستاد و
ابن زياد و پدرش را لعن كرد، و مردم را از آمدنت با خبر ساخت و آنان را به يارى تو خواند.
آنگاه ابن زياد دستور داد او را بالاى قصر برده به زير افكنند.[194]

    در اين هنگام چشمان مبارك امام حسين(ع) پر از اشك شد و برگونه‏هايش غلتيد و
اين آيه را قرائت كرد. فَمِنهمُ مَن قضى نَحْبه و مِنهم مَنْ يَنْتظِر وَ ما بَدّلوا تبديلاً.[195]

    بعضى پيمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشيدند)، و بعضى ديگر
در انتظارند و هرگز تغيير و تبديلى در عهد و پيمان خود ندارند.

      و فرمود: خدايا! جايگاه ما و شيعيانمان را بهشت قرار ده و ما را با اينان در سراى
رحمت خويش گردآور و از پاداش بى‏حسابت بهره‏مند گردان.[196]

پيشنهاد طرماح به امام حسين(ع)

     طرماح بن عدى خود را به نزديك امام(ع) كشاند و گفت: به خدا سوگند! كسى را با تو
نمى‏بينم (و يارانت خيلى‏اند كند) و اگر همين لشكر (حرّ) با شما بجنگند، بر شما پيروز
مى‏شوند: در صورتى كه يك روز قبل از آمدن از شهر كوفه، مردان بسيارى بيرون شهر
ديدم، پرسيدم: اينان كيانند؟ گفتند: لشكرى آماده سان ديدن تا به جنگ با حسين بروند
و من تاكنون چنين لشكر عظيمى نديده بودم. تو را به خدا سوگند! تا مى‏توانى به آنان
نزديك نشو، حتى اگر يك  وجب شده است و اگر پناهگاهى بخواهى كه خداوند شما را از
شرّ آنان نگهدارد، تا تدبير كار خويش كنى، با من بيا تا تو را به كوه «أجا»[197] راهنمايى كنم. به
خدا سوگند! ما در پناه اين كوه خود را از حمله پادشاهان غسّان و حمير و نعمان بن منذر
و هر سياه و سرخى، حفظ كرديم و در امان مانديم، من نيز با تو مى‏آيم تا در آن دهكده
فرود آئيم، آن‏گاه قاصدى به سوى قبيله طىّ در كوه «اجا» و «سلمى» روانه مى‏كنيم ده روز
نگذرد كه قبيله طىّ سواره و پياده نزد تو آيند و تا هر زمان خواهى نزد ما باش من با تو
پيمان مى‏بندم كه اگر حادثه‏اى رخ دهد، بيست هزار مرد طائى پيش روى تو شمشير زنند
و تا يكى از آنان زنده‏اند نگذارند دست كسى به تو برسد.

     امام(ع) فرمود:

     خداوند به تو و قبيله‏ات پاداش نيك دهد. بين ما و اين قوم پيمانى است كه
نمى‏توانيم از آن برگرديم. و معلوم نيست عاقبت كار ما و آنها به كجا مى‏انجامد.[198]

    طرماح با امام حسين(ع) وداع كرد و گفت: خدا شرّ جن و انس را از تو دور گرداند، من
براى خانواده‏ام از كوفه آذوقه آورده‏ام و نفقه آنان برمن است، مى‏روم اين آذوقه‏ها را به
آنان برسانم و نزد شما باز گردم، پس اگر به شما پيوستم به خدا سوگند از يار و ياورانتان
خواهم بود.

     امام(ع) فرمود: اگر تصميم بر يارى ما دارى شتاب كن، رحمت خداوند بر تو باد.[199]

    طرماح مى‏گويد: دانستم امام(ع) (خيلى تنهاست) و به يارى مردان نيازمند است. كه
اين چنين از من مى‏خواهد شتاب كنم. من نيز نزد اهل و خانواده‏ام رفتم، به وضعيتشان
سامان دادم، وصيت كردم و در بازگشت شتاب داشتم. خانواده علت شتابم را پرسيدند،
مقصود و مقصد را باز گفتم. از راه بنى ثعل آمدم تا به «عذيب الهجانات» رسيدم، به
«سماعة بن بدر» برخوردم، و او خبر ناگوار كشته شدن امام حسين(ع) را به من گفت. پس
از همانجا بازگشتم.[200]

يارى خواستن از عبيداللّه‏ بن حرّ جعفى در قصر بنى مقاتل[201]

    امام حسين(ع) چون به منزل قصربنى مقاتل رسيد و توقف كرد. خميه‏اى را
برافراشته ديد كه اسبى در كنار آن ايستاده و نيزه‏اى استوار در آن‏جا وجود دارد. پرسيد:
اين خيمه از كيست؟

     ـ از عبيداللّه‏ بن حرّ جعفى.[202]

    امام (ع) حجاج بن مسرق را فرستاد تا او را دعوت كند تا به اردوى امام(ع) بپيوندد و
ياريش كند چون عبيد اللّه‏ بن حرّ، حجاج را مشاهده كرد از او پرسيد چه خبر؟

     حجاج ـ اى فرزند حرّ! به خدا سوگند! خداوند كرامتى را نصيبت ساخته اگر آن را
بپذيرى!

     ـ آن چيست؟

     ـ اين حسين بن على(ع) است كه تو را به يارى مى‏طلبد. اگر همراه او به جنگى،
پاداشى نصيب تو شده و اگر كشته هم شوى به فوز شهادت نائل آمده‏اى!

     ـ به خدا سوگند. از كوفه بيرون آمدم. چون ترسيدم حسين وارد كوفه شود و من نتوانم
او را يارى دهم. او در كوفه هيچ يار و ياورى ندارد، شيعيانش به دنيا گرويدند. جز كسانى
كه خداوند آنان را حفظ كرده باشد. برو و اين خبر را به آن حضرت بگو.

     حجاّج بن مسروق به خدمت امام(ع) بازگشت و پاسخ عبيداللّه‏ را به امام(ع) رساند.
امام حسين(ع) برخاست و با جمعى از ياران و اهل‏بيتش به سوى خيمه عبيداللّه‏ رفت.
چون عبيداللّه‏ خبر يافت امام(ع) آمده، برخاست و آن حضرت را بالاى مجلس جاى داد.

     فرزند حرّ مى‏گويد: هرگز كسى را چون حسين بن على در عمرم نديدم. وقتى او به
طرف خيمه‏ام مى‏آمد، داراى منظره‏اى دل‏انگيز و با وقار و در عين حال رقّت بار بود. اين
حالات، توجه مرا بسيار جلب كرد. ابا عبداللّه‏ راه مى‏رفت و جوانان و نوجوانان برگرد شمع
وجودش چون پروانه مى‏چرخيدند.

     چون امام(ع) در خيمه عبيداللّه‏ نشست پس از حمد و ثناى الهى گفت:

     فرزند حرّ! مردمان شهر شما به من نامه نوشتند كه در يارى من متّحد و هماهنگ
مى‏باشند، و آماده‏اند در كنارم بايستند و با دشمنانم پيكار كنند. از من خواستند به سوى
آنان بروم، پس من آمدم؛ ولى آنان را برگفته و پيمانشان پايدار نمى‏بينم. آنان به كشتن
پسر عمويم مسلم بن عقيل و رهروش(هانى) كمك كردند، و برگرد ابن زياد جمع شده با
يزيد بن معاويه بيعت كردند.

     و تو اى فرزند حرّ! بدان كه خداوند تو را به خاطر گناهان و كردار گذشته‏ات[203] باز
خواست مى‏كند. و من اكنون تو را به توبه‏اى فرا مى‏خوانم تا گناهانت را بشويد. از تو
مى‏خواهم ما خاندان پيامبر(ص) را يارى دهى، اگر حق ما را پس دادند، خدا را سپاس
مى‏گذاريم و مى‏پذيريم. و اگر آن را از ما باز داشتند و همچنان ظلم و ستم روا داشتند، تو
در حق خواهى جزو يارانم بوده‏اى.[204]

    عبيداللّه‏ بن حرّ گفت: اى فرزند رسول خدا، به خدا سوگند اگر در كوفه ياورانى داشتى
كه در ركابت پيكار كنند، من از پايدارترين آنان در مقابل دشمنانت بودم. ولى در كوفه
ديدم شيعيانت از ترس شمشيرهاى بنى‏اميه به درون خانه‏هاشان خزيداند، تو را به خدا
سوگند! از من نخواه تو را همراهى كنم. ولى هر چه در توان دارم از كمك مالى تو را
همراهى مى‏كنم، اينك اين اسب زين شده من، به خدا سوگند! باآن از پى‏كسى نتاختم
مگر آن كه جرعه‏هاى مرگ را بر او چشاندم. و از پى‏ام نتاختند كه مرا بر آن در يابند. و اين
نيز شمشير بران من كه بر هر چه زدم آن را قطعه قطعه كرد، اين دو تقديم شما باد.[205]

    چون امام حسين(ع) مأيوس شد كه او سعادت را دريابد، فرمود: اسب و شمشيرت از
آن خودت ما نيامديم اسب و شمشيرت را بستانيم، آمديم يارى و فداكاريت را بخواهيم،
اكنون كه از جان خويش دريغ مى‏ورزى، ما را نيازى به مال تو نيست. من آن نبودم كه از
گمراهان يارى بطلبم. از رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود: «هر كس فرياد استغاثه
اهل‏بيت مرا بشنود و ايشان را يارى ندهد، خداوند وى را به صورت به آتش افكند.[206]

    سپس امام حسين(ع) برخاست و به خيمه خويش بازگشت.[207]

ملاقات با عمرو بن قيس[208]

    عمرو بن قيس مشرقى روايت مى‏كند: من و پسر عمويم در «قصر بنى مقاتل» حضور
[امام] حسين(ع) رسيديم. سلام كرديم. پسر عمويم پرسيد: اى اباعبداللّه‏! آيا رنگ موى
محاسن شما طبيعى است يا خضاب؟

     امام(ع) فرمود: خضاب، پيرى ما بنى‏هاشم زود فرا مى‏رسد.

     آنگاه رو كرد به ما فرمود: آيا براى يارى من آمده‏ايد؟

     گفتم: مردى عيال وارم، و در دستم اموال مردم (به عنوان امانت) است، نمى‏دانم چه
مى‏شود و نمى‏خواهم امانتم را تباه سازم! پسر عمويم چون من بهانه آورد.

     امام (ع) فرمود:

پس برويد تا فرياد دادخواهى مرا نشنويد و سياهى خيمه‏هاى مرا نبينيد. زيرا هر
كس فرياد دادخواهى و استغاثه ما را بشنود و يا سياهى خيمه‏هايمان را ببيند ولى
پاسخ ندهد و به يارى ما نيايد، سزاوار است كه خداوند وى را برصورت بر آتش افكند.[209]

پيك ابن زياد در نينوا[210]

    امام حسين(ع) آخر شب، دستور داد از «قصر بنى مقاتل» آب برداشته حركت كنند.
سحرگاهان نماز خواندند و باشتاب حركت كردند، كاروان را به سمت چپ مى‏كشاند و
مى‏خواست آن را از سپاه حرّ جدا كند ولى حرّ مانع مى‏شد و مى‏كوشيد آنان را به سمت
كوفه ببرد، پيوسته كاروان حسينى با سپاه حرّ درگير بود تا به منطقه «نينوا» رسيد.

     از دور سوارى پديدار شد در حالى كه كمانى بر دوش داشت. با ديدن او هر دو سپاه به
انتظارش ايستادند. چون نزديك شد به حرّ و يارانش سلام كرد ولى برامام و اصحابش
سلام نكرد. نامه‏اى از عبيداللّه‏ بن زياد به حرّ داد كه در آن نوشته بود:

چون نامه‏ام به تو رسيد و فرستاده‏ام نزد تو آمد، حسين را نگهدار، كار را بر او
سخت گير و او را در بيابانى بى‏آب و گياه و بدون پناهگاهها فرود آر، به قاصد
خويش گفته‏ام از تو جدا نشود تا خبر انجام دادن فرمان مرا بياورد. و السلام»[211]

    حرّ چون نامه را خواند به آنان گفت: اين نامه امير عبيداللّه‏ زياد است. نوشته در همين
جا كه نامه‏اش رسيده بر شما سخت گيرم.

ابوالشعثاء يزيد بن مهاجر كندى «از سپاه امام» نگاهى به قاصد ابن زياد افكند، او را
شناخت، مردى از قبيله كنده به نام «مالك بن نسير» بود به او گفت: مادرت به عزايت
بنشيند اين چه پيامى است كه آورده‏اى؟

     گفت: از امام و پيشواى خود فرمان برده‏ام و به بيعت خود وفادار مانده‏ام.

     ابو الشعثاء گفت: پروردگار خويش را نافرمانى كرده‏اى و از امام خود فرمان برده‏اى؟!
خود را به هلاكت انداخته‏اى و ننگ و آتش را خريده‏اى. چه بد پيشوايى است پيشواى تو،
خداوند مى‏فرمايد: وَجعلناهُم ائمّة يَدعون اِلى النّار وَ يَوَم القِيامة لا يُنْصرون[212]

و آنان [= فرعونيان] را پيشوايانى قرار داديم كه به آتش (دوزخ) دعوت مى‏كنند، و روز
رستاخير يارى نخواهند شد!

     حرّ خدمت امام حسين(ع) رسيد و نامه ابن زياد را ياد آور شد امام(ع) فرمود: بگذار در
«نينوا» يا «غاضريِه» و يا «شفيه»[213] فرود آييم.

    حرّ: نمى‏توانم، عبيداللّه‏ بن زياد، اين آورنده نامه را جاسوس من قرار داده است.

     زهير بن قين گفت: اى فرزند رسول‏خدا! به خدا سوگند من آينده را سخت‏تر از حال
مى‏بينم. هم‏اينك جنگ با اينان آسان‏تر است از جنگ با سپاهيان بى‏شمارى كه پس از
اين خواهند آمد.

     امام(ع) فرمود: من آغازگر جنگ نخواهم بود.[214]

    زهير گفت: در اين نزديكى روستايى است در كنار فرات و داراى سنگر و جان پناه كه
جز يك طرف، از هر سو به آب فرات محصور شده‏است.

     امام(ع) پرسيد: نام آن چيست؟

     عرض كرد: عقر.

     امام (ع): پناه مى‏برم به خدا از «عقر!».

     سپس امام در همان مكان كه رسيده بودند، فرود آمد.

سرزمين كربلا

     كاروان حسينى، در دوّم محرّم سال شصت و يك هجرى در سرزمين كربلا فرود آمد.
«كربلا» در حقيقت بخشى از «نينوا» بود. وقتى امام حسين(ع) به كربلا رسيد، پرسيد: اسم
اين سرزمين چيست؟

     ـ كربلا.

     همين كه امام حسين(ع) نام كربلا را شنيد، فرمود:اللّهمّ اِنّى اعوذبك من الكرب و
البلاء!

     خدايا به تو پناه مى‏برم از كرب و بلا.[215]

    و فرمود: اين سرزمين كرب و بلاء است، فرود آييد. اينجا محلّ خوابيدن شتران ما و
جاى ريختن خون ماست. به خدا سوگند! در اينجا مردان ما را مى‏كشند، اين جا محل دفن
ماست، اينجا محل اِسارت اهل‏بيت ماست. جدم رسول خدا(ص) به همين مرا وعده داد،[216]

    آنگاه امام حسين(ع) و همراهان پياده شدند حرّ و يارانش نيز، در نزديكى آنان محل
ديگر فرود آمدند.[217]

---

[1] .   و هنگامى كه متوجه جانب مدين شد گفت: اميدوارم پروردگارم مرا به راه راست هدايت كند. قصص: 28-22.

[2] .   الارشاد، ج 2، ص 35-36.

[3] .   تاريخ دمشق الكبير، ج 14، ص 203.

[4] .  اخبار الطوال، ص 229.

[5] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 271؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 286 و الارشاد، ج 2، ص 66.

[6] .  الارشاد، ج 2، ص 36.

[7] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 263 و كامل، ج 4، ص 21.

[8] .  اخماس بصره: بصره به پنج بخش تقسيم شده بود و رياست هر بخش آن برعهده يكى از اشراف و بزرگان قوم بود. وقعة الطف، ص 104. بخش‏هاى پنجگانه بصره عبارت بودند از: عاليه، بكربن وائل، تميم، عبدالقيس و أَزد (لسان العرب، ماده خمس).

[9] .  لوط بن يحيى ابى مخنف وقعة الطف، ص 103-107؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 265-266 و اخبار الطوال،
ص231.

[10] .  همان و الكامل، ج 4، ص 23.

[11] .  توضيح مختصرى پيرامون اخماس بصره. «مالك بن مسمع» به بنى‏اميه گرايش داشت و در جنگ جمل به مروان
بن حكم پناه داد و پس از هلاكت يزيد با ابن مرجانه بيعت كرد. وقعة الطّف، ص 104

«احنف بن قيس» از كسانى بود كه قبل از جنگ به عايشه نامه نوشت و بعد از هلاكت يزيد، براى آن كه حاكم بصره شود، با ابن زياد بيعت كرد. (همان ، ص 105)

«مسعود بن عمرو» در زمانى كه مردم به مخالفت با عبيداللّه‏ بن زياد برخاستند به او پناه داد. و هنگامى كه ابن زياد رهسپار شام شد، او را به جاى خود به عنوان حاكم بصره برگزيد. (همان، ص 106)

«قيس بن هيثم» طرفدار عثمان بود و براى مقابله با قيامى كه عليه عثمان به پا شده بود در بصره سخنرانى كرد و مردم را تحريك نمود كه به عثمان كمك كنند. (همان). دختر وى «بحريه» همسر ابن زياد بود. هم‏چنين او از سوى ابن زياد به حكومت سند از بلاد هند برگزيده شد. همان، ص 105

[12] .  اَمَنك اللّه‏ يوم الخوف و اعزّك وار واك يوم العطش الاكبر.

[13] .  مثير الاخران، ص 27-29 و لهوف، ص 62-69.

[14] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 263 و الكامل، ج 4، ص 21 به اختصار.

[15] .  وقعة الطّف، ص 89-90؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 261 و ارشاد، ج 2، ص 36.

[16] .  وقعة الطّف، ص 90-91؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 261 و الارشاد، ج 2، ص 36-37.

[17] .  اخبار الطوال، ص 229؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 262 و الارشاد، ج 2، ص 38.

[18] .  الارشاد، ج 2، ص 37-38؛ وقعة الطّف، ص 92-93 و تاريخ طبرى، ج 4، ص 262با مختصر اختلافى در اسامى.

[19] .  لهوف، ص 15.

[20] .  اخبار الطوال، ص 229.

[21] .  وقعة الطّف، ص 95؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 262 و الارشاد، ج 2، ص 37.

[22] .  وقعة الطّف، ص 90-93؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 261-262 و الارشاد، ج 2، ص 3836.

[23] .  يعقوبى، ج 2، ص 241-242.

[24] .  در الفتوح آمده است: «اگر مسلم به من نوشت، كه آنچه در نامه‏هايتان نوشتيد صحيح و راست است، پس با پسر عمويم بيعت كنيد و او را يارى نمائيد و تنهايش نگذاريد. الفتوح، ج 5، ص 51-53

[25] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 262؛ الارشاد، ج 2، ص 39 و الكامل، ج 4، ص 21.

فَلَعَمْرى مَا اْلاِمامُ اِلاّ الْحاكِمُ بِالْكِتابِ الْقائِمُ بِالْقِسْطِ الدّائِنُ بِدينِ الْحَقِّ الْحابِسُ نَفْسَهُ عَلى ذاتِ اللّه‏ِ.

[26] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 263 و الارشاد، ج 2، ص 39.

[27] .  وانا ارجوا ان اكون انا وانت فى درجة الشهداء.

[28] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 284.

[29] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 263 و ارشاد، ج 2، ص 39-40. در كتاب ارشاد، همراهان حضرت چهار تن و در ساير منابع سه تن آمده است.

[30] .  مروج الذهب، ج 3، ص 54.

[31] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 373 و تاريخ طبرى، ج 4، ص 287.

[32] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 374 و تاريخ طبرى، ج 4، ص 288. برخى مورخان نوشته‏اند كه ابن عباس در
مكه چند بار حضور امام حسينع رسيد و از روى دلسوزى، آن حضرت را از رفتن به كوفه برحذر مى‏داشت. (جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 373-374)

[33] .  اللهوف، ص 27-28.

[34] .  الفتوح، ج 5، ص 38-39.

[35] .  الكامل، ج 4، ص 38.

[36] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 375 و تاريخ طبرى، ج 4، ص 289.

[37] . … ان هذا يقول لى كن حَماما من حمام الحرم و لَئن اُقْتل و بينى وَ بين الحرم باعٍ اَحبُّ اِلىّ مِن اَن اُقْتل و بَينى و بَينه شِبرٌ  وَ لئن اُقتُل بالطّف احبّ الىّ مِن ان اُقْتل بِالحرم. كامل الزيارات، ص 72، باب 23.

[38] .  اِنّ هذا لَيس شئ  يؤتاه من الدُّنيا احَبَّ اِليهِ مِن اَن اَخْرُج مِن الحجاز الى العراق و قَدْ عَلِم اَنّه ليس له مِن الامرمعى
شئ و انّ النّاس لم يَعْدِلُوهَ بى، فَوُدَّ اِنّى  خَرجتُ منها لتخلوله. تاريخ طبرى، ج 4، ص 288 و كامل ابن اثير، ج 4، ص 38.

[39] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 286-287 و كامل، ج 4، ص 37.

[40] .  يا اخى قد خِفتُ ان يغتالى يزيد ين معاويه فى الحرم، فاكون الذّى يُستباحُ به حُرمة هذا البيت. لهوف، ص 27.

[41] .  الارشاد، ج 2، ص 67.

[42] .  مقتل الحسين، خوارزمى، ص 165.

[43] .  مسلم، فرزند عقيل، پسر عموى امام حسين، بود و با رقيه دختر حضرت على بن ابى‏طالب ازدواج كرد كه از او داراى
دو پسر به نام‏هاى عبداللّه‏ و على شد، مسلم از ساير همسرانش نيز داراى فرزندانى به نام‏هاى، مسلم بن مسلم، عبداللّه‏ و محمد بود. انساب الاشراف، ج 2، ص 328، «امام حسين(ع) در ميان ياران خود، او را شايسته نمايندگى خويش براى اعزام به كوفه، تشخيص داد و اين مأموريت را به وى واگذار كرد، بديهى است اگر كسى شايسته‏تر از او، پيدا مى‏شد، اين كار مهم را به او مى‏سپرد.

[44] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 264 و الارشاد، ج 2، ص 41.

[45] .  الارشاد، ج 2، ص 41؛ لهوف، ص 16 و در مروج الذهب، ج 3، ص 54. نقل مى‏كند كه دوازده هزار نفر با حضرت مسلم بيعت كردند و برخى گويند هيجده هزار نفر.

[46] .  وقعة الطّف، ص 100 و تاريخ طبرى، ج 4، ص 264.

[47] .  طبرى و شيخ مفيد بيست و هفت شب نوشته‏اند. تاريخ طبرى، ج 4، ص 297 و الارشاد، ج 2، 71

[48] .  اخبار الطوّال، ص 243، جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 378 و تاريخ طبرى، ج 4، ص 297. در روايت
دينورى در اخبار الطوّال چنين آمده است: هيجد هزار نفر با من بيعت كرده‏اند، حركت كن، همه مردم با شما هستند و هيچ به خاندان ابوسفيان علاقه و نظر خوشى ندارند.

[49] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 264؛ الارشاد، ج 2، ص 41 و كامل، ج 4، ص 22.

[50] .  عبداللّه‏ مسلم، بعد از اعتراض به سخنان مسالميت‏آميز نعمان، از مجلس خارج شد و به يزيد نوشت: مسلم بن
عقيل به كوفه آمد و شيعيان حسينع با او بيعت كرده‏اند، اگر كوفه را مى‏خواهى، فردى نيرومند به اينجا بفرست تا دستورات ترا اجرا كند و همانند خودت با دشمنانت برخورد نمايد. نعمان يا ناتوان است يا خود را ناتوان جلوه مى‏دهد. (وقعة الطّف، ص 101؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 265 و الارشاد، ج 2، ص 42.)

[51] .  سِرجون بن منصور كاتب و مشاور يزيد بود. العقد الفريد، ج 5، ص 124.

[52] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 265؛ الارشاد، ج 2، ص 43 و كامل، ج 4، ص 22-23.

[53] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 265-266 و كامل، ج 4، ص 23.

[54] .  ابن زياد پانصد نفر از اهالى بصره را براى همراهى خود برگزيد، كه شريك بن اعور، مهران غلام خود و عبداللّه‏ بن حارث بن نوفل از جمله آنان بودند. (طبرى، ج 4، ص 267) در روايتى ديگر آمده ابن زياد به همراه مسلم بن عمرو باهلى، شريك بن اعور حارثى و خدم و حشم و اهل بيتش به سوى كوفه حركت كرد. (ارشاد، ج 2، ص 43)

[55] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 267.

[56] .  على بن حسين مسعودى، مروج الذهب، ج 3، ص 57.

[57] .  اخبار الطوال، ص 232؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 268 و الارشاد، ج 2، ص 43.

[58] .  اخبار الطوال، ص 232.

[59] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 268؛ ارشاد، ج 2، ص 43-44 و كامل، ج 4، ص 24.

[60] .  مروج الذهب، ج 3، ص 57.

[61] .  وقعة الطّف، ص 110؛ اخبار الطوّال، ص 234؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 267 و الارشاد، ج 2، ص 42.

[62] .  الفتوح، ج 5، ص 67.

[63] .  مثيرالاحزان، ص 30.

[64] .  وقعة الطّف، ص 110؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 267؛ الارشاد، ج 2، ص 44-45؛ الكامل، ج 4، ص 24-25 و نهايةالارب، ج 20، ص 390.

[65] .  هانى بن عروه مرادى از صحابه پيامبرص بود كه با وى مصاحبت داشت. او بزرگ قبيله مراد بود. و در كوفه
مى‏زيست. در ركاب اميرمؤمنان(ع) در سه جنگ جمل و نهروان و صفين شركت داشت، موقعيت ويژه‏اى در كوفه داشت. از زمينه‏سازان مؤثر در نهضت مسلم بود. خانه‏اش مقر پنهانى مسلم بود. به دست ابن زياد دستگير، توهين، شكنجه و سپس به شهادت رسيد. (اعلام زركلى، ج 8، ص 68؛ سفينة البحار، ج 2، ص 723؛ اخبار الطوّال، ص 235؛ انساب الاشراف، ج 2، ص 337 و تاريخ طبرى، ج 5، ص 361).

[66] . اخبار الطوّال ص 233؛ تاريخ طبرى،ج 4 ، ص 269-270؛ الارشاد، ج 2، ص 45 و كامل، ج 4،ص25.

[67] .  اخبار الطوّال، ص 233.

[68] .  كامل، ج 4، ص 26.

[69] .  وقعة الطّف، ص 113-114؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 270-271 و كامل، ج 4، ص 26.

[70] .  كامل، ج 4، ص 26-27.

[71] .  وقعة الطّف، ص 114؛ اخبار الطوّال، ص 234-235؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 271 و كامل، ج 4، ص 27.

[72] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 271 و كامل، ج 4، ص 27.

[73] .  اخبار الطوّال، ص 235.

[74] .  الارشاد، ج 2، ص 45.

[75] .  ارشاد، ج 2، ص 45-46 و اخبار الطوّال، ص 235-236 مشابه ارشاد با تفاوتى مختصر، و تاريخ طبرى، ج 4، ص
271-272 با اختصار.

[76] .  وقعه الطّف، ص 115-121؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 272-274؛ الارشاد، ج 2، ص 46-50؛ كامل ج 4، ص
27-29 و اخبار الطوّال، ص236-238 بطور مختصر

[77] .  وقعة الطّف، ص 121-122؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 274-275 و ارشاد، ج 4، ص 50-51.

[78] .  وقعة الطّف، ص 142؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 284 و ارشاد، ج 2، ص 63-64.

[79] .  اخبار الطوّال، ص 238.

[80] .  مروج الذهب، ج 3، ص 60 و ارشاد، ج 2، ص 66.

[81] .  اخبار الطوال، ص 238-239؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 275-277 و ارشاد، ج 2، ص 51-54.

[82] .  وقعه الطّف، ص 129-130؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 278-279؛ ارشاد، ج 2، ص 54-57 و كامل، ج 4، ص 32.

[83] .  «طوعه» بانوى با ايمان و از دوستداران اهل بيت بود و در لحظات تنهايى و سرگردانى مسلم بن عقيل، او را به خانه برد. او در كوچه منتظر فرزندش بلال بود. مسلم به در خانه وى رسيد بر او سلام كرد. طوعه پاسخ سلام او را داد. آن حضرت طلب آب كرد، طوعه برايش آب آورد. مسلم آن را نوشيد ولى نرفت. طوعه گفت: مگر آب ننوشيدى؟ پس چرا به خانه‏ات نمى‏روى؟ مسلم پاسخ نداد. طوعه بار ديگر سخنش را تكرار كرد ولى پاسخ نشنيد، آنگاه گفت: سبحان‏اللّه‏ به خانه‏ات برو، صحيح نيست كه جلوى درب خانه من بنشينى، اين عمل خلاف اسلام است! مسلم بن عقيل فرمود: در اين شهر خانه و طايفه‏اى ندارم. طوعه پرسيد: تو كيستى؟ آن جناب گفت: «من مسلم بن عقيل هستم، اين جماعت به من دروغ گفتند و مرا فريب دادند.»

     آن بانوى با ايمان كه او را شناخت، مسلم را به خانه خويش برد، و از وى پذيرايى كرد. مدتى گذشت، بلال فرزند طوعه به خانه آمد. او مى‏ديد كه مادرش به يكى از اتاق‏ها رفت و آمد زيادى دارد. حساس و مشكوك شد، پرسيد: در آن اتاق چه خبر است؟ مادرش گفت: اصرار نكن. ولى بلال اصرار مى‏ورزيد تا از جريان با خبر شود. سرانجام طوعه از فرزندش پيمان گرفت و او را سوگند داد كه جريان را به كسى نگويد. او نيز سوگند ياد كرد! ولى صبحگاهان، بلال خود را به عبداللّه‏ فرزند محمد بن اشعث رساند و جريان را به او گفت. او نيز موضوع را به پدرش كه فرمانده نظاميان بود گفت. و خبر به گوش ابن زياد رسيد، كه او حكم دستگيرى مسلم را صادر كرد. (تاريخ طبرى، ج 4، ص 277-279)

[84] .  مروج الذهب، ج 3، ص 58 و الارشاد، ج 2، ص 57-58.

[85] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 280 و الارشاد، ج 2، ص 59.

[86] .  مورخان نوشته‏اند: محمد بن اشعث براى دستگرى مسلم، ابتدا به او امان داد. و چون مسلم تسليم شد، نخستين كارى كه كردند او را خلع سلاح نمودند. مسلم گفت: اين نخستين مكر و فريب شما بود. تاريخ طبرى، ج 4، ص 280 و الارشاد، ج 2، ص 59.

[87] .  مثيرالاحزان، ص 36.

[88] .  مروج الذهب، ج 3، ص 59-60.

[89] .  فروش اسلحه و اسب در نقل: الفتوح، ج 5، ص 100 و مقتل خوارزمى، ج 1، ص 305، آمده است.

[90] .  وقعة الطف، ص 138؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 282؛ الارشاد، ج 2، ص 61؛ الكامل، ج 4، ص 34 و مثير الاحزان،
ص 37.

[91] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 282؛ الارشاد، ج 2، ص 61-62 و الكامل، ج 4، ص 34.

[92] .  همان.

[93] .  همان.

[94] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 276 و 284.

[95] .  همان.

[96] .  وقعة الطّف، ص 131 و 133.

[97] .  همان، ص 143-144.

[98] .  الكامل، ج 4، ص 36.

[99] .  ارشاد، ج 2، ص 65.

[100] .  تاريخ دمشق، ج 14، ص 215.

[101] .  ارشاد، ج 2، ص 67.

[102] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 286 و 297 و الارشاد، ج 2، ص 66، 67 و 70.

[103] .  الارشاد، ج 2، ص 67.

[104] .  «… و مِنْ هو ان الدنيا على اللّه‏ِ اَنَّ رأسَ يحيى بن زكرياع، اُهْدِىَ اِلى بَغِىٍّ مِنْ بغايا بنى‏اسرائيل». ارشاد، ج2، ص
132.

[105] .  ابطح، مسير آب‏هايى است كه از منا به سوى مكه جريان پيدا مى‏كند. آغاز آن محدوده سرزمين منا و پايان آن قبر
ستان معلّى مى‏باشد. مرا صد الاطلاع، 1/117

[106] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 292، البداية و النهاية، ج 8، ص 165.

[107] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 291.

طبرى معتقد است، نوشتن اين نامه توسط حاكم مكه به ابتكار عبداللّه‏ بن جعفر بود. و حتى متن نامه نيز توسط عبداللّه‏
بن جعفر تهيه شده و حاكم مكه آن را مهر كرده‏است. طبرى 4/291 ولى اين سند تاريخى نمى‏تواند صحيح باشد. چرا كه متن نامه با اعتقادات عبداللّه‏ بن جعفر نسبت به امام حسين(ع) و همراه ساختن همسر و دو فرزندش، فاصله زيادى دارد. عبداللّه‏ پس از شهادت امام حسين(ع) در مجلسى گفت: مصيبت حسين بر من گران است، اما اگر من نتوانستم حسين را يارى دهم، فرزندانم او را يارى دادند.» الارشاد ج 2، ص 124. برخى مورخين نوشته‏اند: اين نامه در وادى عقيق و ذات عرق به دست امام حسين (ع) رسيده است. (ابصارالعين/39).

[108] .  تاريخ طبرى ج 14، ص 292.

[109] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 291-292.

[110] .  يونس، آيه 41، همان.

[111] .  مثير الاحزان، ص 44-45.

[112] .  تنعيم در منطقه نعمان، حدود هفت كيلومترى مسجدالحرام در راه مدينه واقع شده است. و به عنوان ادنى الحلّ ميقات كسانى است كه مى‏خواهند از مكه، عمره مفرده انجام دهند.

[113] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 376، اخبار الطوال، ص 244-245، تاريخ طبرى، ج 4، ص 289-290؛ لهوف، ص 30.

[114] .  اخبار الطوال، ص 245؛ طبرى همان؛ ارشاد، ج 2، ص 69-70.

[115] .  اللهوف، ص 30.

[116] .  رجال بحرالعلوم، ج 4، ص 47.

[117] .  صفاح، مكانى است بين حنين و نشانه‏هاى حرم برجانب چپ كسى كه داخل مكه مى‏شود. معجم البلدان،
3/412

[118] . … فقال الحسينع : صَدَقْتَ، للّه‏ِِ الْأمْرُ و كُلُّ يَوْمٍ ربُّنا فى شأن، اِنْ نَزَلَ الْقضاءُ بما نحبّ فنحمدُ اللّه‏ِ على نَعْمائه وَ هُوُ
الْمُستَعانُ على اَداءِ الْشكر، و اِنْ حالَ الْقضاءُ دُونَ الْرَّجاء فَلَم يَبْعدِ مَنْ كانَ الْحقُ نيّته و التقوى سَريرته. (تاريخ طبرى، ج 4، ص 290؛ اخبار الطّوال، ص 245؛ ارشاد، ج 2، ص 68-69، كامل ج      ، ص 40.)

     اين كه ملاقات فرزدق با امام حسين(ع) در كجا رخ داده بين مورخان اختلاف است. مشهور همانى است كه ذكر كرديم ولى ذهبى اين ملاقات را در منزل «ذات عرق»، خوارزمى در منزل «شقوق»، سيدبن طاووس در منزل «زباله» و طبرى و عده‏اى در منزل «صفاح» ذكر كردند. ولى در اصل ملاقات اختلافى نيست. (الامام حسين و اصحابه 1/154، 155).

[119] .  ذات عرق ميقات مردم عراق مى‏باشد كه قسمى از وادى عقيق كه به سه قسم: ذات عرق، غمرة و مسلخ، تقسيم
شود، به شمار مى‏آيد. معجم البلدان 4/108؛ خطب الامام الحسين، 1/133.

[120] .  اسراء، آيه 71.

[121] .  الفتوح، ج 5، ص 120-121؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 220-221. برخى اين ملاقات را در ثعلبيه ذكر كردند. امالى صدوق، 131، مجلس 30.

[122] .  شورى، آيه 7.

[123] .  ارشاد، ج 2، ص 69.

[124] .  ارشاد، ج 2، ص 69.

[125] .  بطن الرّمه، منزلى است كه مردم بصره و كوفه از آنجا راهى مدينه مى‏شوند. مراصدالاطلاع، 2/634 حاجر: آبگير از دهانه وادى، (معجم البلدان 2/204) حاجز نيز خوانده‏اند.

[126] .  و براساس بعضى نقلها پيك امام عبداللّه‏ بُقْطُر يقطر برادر رضائى آن حضرت بود ( ارشاد، ج 2، ص 70).

[127] .  بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم: من الحسين بن على الى اخوانه من المؤمنين و المسلمين. سلام عليكم، فانّى احمد
اليكم اللّه‏ الذّى لا اله الاّ هو، امّا بعد: فان كتاب مسلم بن عقيل جاء نى يخبرنى فيه بحسن رأيكم و اجتماع ملئكم على نصرنا و الطلب بحقنّا. فسألت اللّه‏ انّ يحسن لنا الصنع، و أن يثيبكم على ذلك اعظم الأجر، و قد شخصت اليكم من مكّة يوم الثلاثاء لثمانٍ مضين من ذى‏الحجة يوم التّروية، فاذا قدم عليكم رسولى فاكمئوا أمركم وجدّوا، فانّى قادم عليكم فى ايّامى هذه ان شاءاللّه‏ و السلام عليكم و رحمه‏اللّه‏ و بركاته. تاريخ طبرى 4/297؛ ارشاد 2/70؛ مشابه اَن، اخبار الطول، ص245.

[128] .  قيس فرزند مُسْهر صيداوى، جوانى چالاك و دلير از اشراف كوفه و از طايفه صيدا بود. «صيدا» شاخه‏اى از بنى‏اسد بن خزيمه شمرده ميشد. او در دوستى اهل‏بيت مخلص بود و جزء دومين گروهى بود كه پنجاه نامه از كوفيان ـ كه هر كدام سه يا چهار امضاء داشت ـ را در مكه به امام حسينع رساند. آن‏چنان مورد اعتماد و وثوق امام(ع) بود كه وى را همراه مسلم بن عقيل به كوفه اعزام كرد. و مسلم نيز وقتى خواست آمادگى مردم كوفه را به امام اعلام كند، توسط قيس نامه را به امام رساند.(لباب الالباب فى تحرير الانساب، 2/76؛ تنقيح المقال 2/34؛ جمل من انساب الأشراف 3/370؛ تاريخ طبرى 4/263)

[129] .  اخبار الطوال، ص 245-246؛ انساب الاشراف، 3/378 و ارشاد، 2/71.

[130] .  فتوج، ج 5، ص 145-147؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 335-336؛ ميثر الاحزان، ص 42-43 و لهوف، ص
32-33 .

[131] .  ارشاد، ج 2، ص 71.

[132] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 378.

[133] .  جمل من انساب الاشراف همان، طبرى، 4/297، ارشاد همان، لهوف، ص 33.

[134] .  الفتوح، ج 5، ص 147، ميثرالاحزان، ص 43، لهوف، همان.

[135] .  مادر عبداللّه‏ دايه امام حسينع بوده و از او سرپرستى مى‏كرده‏است. بدين جهت او را برادر رضاعى امام حسين(ع) ناميده‏اند. (ابصار العين، 52).

[136] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 300.

سماوى مى‏گويد: ابن قتيبه مى‏نويسد: عبداللّه‏ بن بقطر همراه مسلم بن عقيل به كوفه رفته بود، و چون مسلم، بن وفايى
مردم كوفه را مشاهده كرد، ا و را به سوى امام حسينع فرستاد تا آن حضرت را از رخداردهاى كوفه آگاه سازد. ولى عبداللّه‏ توسط حصين بن تميم كه كنترل راهها را بر عهده داشت دستگير و تحويل ابن زياد مى‏شود. (ابصار العين /52).

[137] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 298؛ ارشاد، ج 2، ص 71.

[138] .  اخبار الطوال، ص 246.

[139] .  خُزَيميّه از منازل حاجيان است و منسوب به خزيميّة بن خازم و براى كسى كه از كوفه مى‏آيد بعد از زَرْود، واقع است مراصدالاطلاع 1/466.

[140] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 323-324

الا يا عين فاحتفلى بجهد    و من يبكى على الشهداء بعدىعلى قوم تسوقهم المنايا    بمقدار الى انجاز وعد

[141] .  زهير از شخصيت‏هاى برجسته كوفه بود كه روز عاشورا افتخار يافت در ركاب امام حسينع به شهادت برسد؟
اطلاعات بيشتر در بخش عاشورا مى‏آيد.

[142] .  زورد منطقه‏اى ريگزار بين خزيميّه و ثعلبيه از راه كوفه به مكه است، به خاطر شنزار بودن، آبهاى باران را در خود فرو مى‏برد، به همين جهت نام زَرود = بلنده به خود گرفته است. اين منزل جاى استراحتگاه كاروان‏هاى حج كه از بغداد مى‏آمده‏اند، بوده و به بنى‏اسد و بنى نَهْشل اختصاص داشته‏است. معجم البلدان، 4/327؛ مراصدالاطلاع 2/664.

[143] .  اخبارالطوال، ص 246؛ ارشاد، ج 2، ص 72-73.

[144] .  لهوف، ص 31.

[145] .  ارشاد، ج 2، ص 73.

[146] .  لهوف، همان.

[147] .  بَلَنْحِرَ، شهرى در نواحى درياى خزر مراصدالاطلاع 1/220.

[148] .  ارشاد، ج 2، ص 73.

[149] .  ثعلبيّه به نام ثعلبه، مردى از بنى اسد است كه در آنجا فرود آمد و ساكن شد و چشمه‏اى حفر كرد و براى كسى كه از
كوفه به مكه مى‏رود بعد از شقوق، واقع است معجم البلدان 2/78؛ نيز در آنجا قريه‏اى بوده كه خراب شده است (مراصدالاطلاع 1/296).

[150] .  در ارشاد، سليمان و منذر، آمده است.

[151] .  همان.

[152] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 299-300؛ ارشاد، ج 2، ص 73-74؛ مروج الذهب، ج 3، ص 72.

[153] .  رحم اللّه‏ مسلما فلقد صار الى روح اللّه‏ و ريحانه و جَنّتهِ وَ رضوانه، اما اِنّه قد قضى ما عليه و بقى ما علينا. لهوف
/32

[154] .  ارشاد، ج 2، ص 75.

[155] .  الفتوح، ج 5، ص 123، 134؛ ميثرالاحزان، ص 46؛ لهوف، ص 30-31.

[156] .  يا اخا اهل الكوفة، اما و اللّه‏ لولقتيك بالمدينة لأريتك أثر جبرئيل من دارنا و نزوله بالوحى على جدّى! يا اخا اهل
الكوفة، افمستقى الناس العلم من عندنا، فعلموا و جهلنا؟! هذا ما لايكون الكافى 1/398، ص 2.

[157] .  زباله، محلى است كه آب را در خود نگه مى‏دارد. محلّ پر آب، روستايى آباد و مسكونى بوده كه طوايفى از بنى‏اسد
در آنجا مى‏زيستند، قلعه و مسجدى مربوط به بنى‏اسد در آن‏جا وجود داشته است. معجم البلدان 3/129.

[158] .  كلَّ ما حُمّ نازل، و عنداللّه‏ نحتسب انفسا و فساد اُمتّنا. و براى كسى كه از كوفه به مكه مى‏رود، بين واقصه و ثعلبيه،
قرار دارد. تاريخ طبرى، ج 4، ص 281؛ كامل ج 4، ص 33.

[159] .  اخبار الطوال، ص 247-248.

[160] .  لهوف، ص 33.

[161] .  اخيار الطوال، ص 248.

[162] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 300.

[163] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص  300-301؛ ارشاد، ج 2، ص 75-76.

[164] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص  300-301؛ ارشاد، ج 2، ص 75-76.

[165] .  عقبه به معنى كوه دراز، در منزل بطن عقبه آبى است متعلق به قبيله عكرمه از بكر بن وائل براى كسى كه به مكه
مى‏رود بعد از واقصه، قرار دارد.مراصدالاطلاع، 3/948.

[166] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 301.

[167] .  همان.

[168] .  اخبار الطوال، ص 248.

[169] .  يا عبداللّه‏، انّه ليس يخفى علّى الرّاى ما رأيت! و لكنّ اللّه‏ لا يُغلب على أمره تاريخ طبرى، ج 4، ص 301.

[170] .  واللّه‏ لايدعونى حتى يستخرجوا هذه العلقة من جوفى! فاذا فعلوا سلّط اللّه‏ عليهم من يذّلهم حتى يكونوا اذلّ فرق
الأمم ارشاد 2/76.

[171] .  كامل الزيارات، ص 75، باب 23، حديث 14، رأيت كلابا تنهشنى اشدّما علّى كلبَّ ابقع.

[172] .  شراف نام مردى است كه در اين مكان چشمه و چاههاى پرآبى احداث كرده‏است. منطقه‏اى پر آب و درخت، آبى‏شيرينى گوارا كه تا واقصه يكى ديگر از منزلگاهها 5/7 كيلومتر فاصله دارد. (معجم البلدان، 3/331؛ مقتل مقرم، /213).

[173] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 302؛ ارشاد، ج 2، ص 76-77.

[174] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 302-303؛ ارشاد، ج 2، ص 78.

[175] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 330.

[176] .  اسقوا القوم و ارووهم من الماء! و رشّفوا الخيل ترشيفا! ارشاد، ج 2، ص 78.

[177] .  همان.

[178] .  تاريخ طبرى،، ج 4، ص 302؛ ارشاد، ج 2، ص 78.

[179] .  امالى صدوق، ص 131-132؛ مجلس، 30 و بحارالأنوار، ج 44، ص 314.

[180] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 303.

[181] .  فتوح، ج 5، ص 135.

[182] .  ايها النّاس انّها معذرة الى اللّه‏ عزوجل و اليكم! اِنّى لم آتكم حتّى أتتنى كتبكم و قدمت علّى رسلكم: ان أقدم علينا
فانّه ليس لنا امام. لعّل اللّه‏ يجمعنابك  على الهدى، فان كنتم على ذلك فقد جئتكم، فان تعطونى ما اطمئنّ اليه من عهود كم و مواثيقكم أقدم مصركم، و إن لم تفعلوا و كنتم لمقدمى كار هين انصرفت عنكم الى المكان الذى أقبلتُ منه اليكم! تاريخ طبرى، ج 4، ص 303؛ ارشاد، ج 2، ص 79.

[183] .  امّا بعد ايّها النّاس، فانكم ان تتقوا و تعرفوا الحقّ لأهله يكن ارضى للّه‏، و نحن اهل البيت أولى بولاية هذا الأمر
عليكم من هؤلاء المدّعين ماليس لهم، و السّائرين فيكم بالجور و العدوان و ان انتم كرهتمونا و جهلتم حقنا و كان رأيكم غير ما أتتنى كتبكم و قدمت به علّى رسلكم انصرفت عنكم! تاريخ طبرى، ج 4، ص 303؛ ارشاد، ج 2، ص 79-80.

[184] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 303؛ ارشاد، ج 2، ص 80.

[185] .  انّه قد نزل من الامر ما قد ترون! و انّ الدّنيا قد تغيّرت و تنكّرت، و أدبر معروفها، و استمرّت جَذّاء، و لم يبق منها اِلاّ
صُبابة كصبابة الاِناء! و خسيس عيش كالمرعى الوبيل! ألا ترون انّ الحقّ لايُعمل به و انّ الباطل لا يُتناهى عنه!؟ ليرغب المؤمن فى لقاء اللّه‏ محقّا، فانّى لاارى الموت اِلاّ شهادة و لا الحياة مع الظّالمين اِلاّ برما. تاريخ طبرى، ج 4، ص 305.

[186] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 305.

[187] .  لهوف، ص 34-35.

[188] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 381؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 304؛ ارشاد، ج 2، ص 80-81.

[189] .            سَامضى و ما بالموت عارَ على الفتى                          اذا ما نوى حقّا و جاهـد مسلمـا

          و واسـى الرجّـال الصّالحيـن بنفسه                         و فـارق مَثبورا وخالـف مُجرمـا

          فِان عشتُ لَمْ اَندم و ان مـتّ لَمْ اُلمَ                          كفى بك ذُلاً ان تعيش و تُرغما

                                             تاريخ طبرى، ج 4، ص 305؛ ارشاد، ج 2، ص 80-81.

[190] .  بيضه، به معناى زمين سفيد هموار و بى‏گياه، در مسير كوفه، بين عذيب و واقصه قرار داشته است. معجم البلدان،
1/532.

[191] .  ايّها النّاس! إنّ رسول اللّه‏ قال: من رأى سُلطانا جائرا مُسْتحّلاً لحرم اللّه‏ ناكتا عهده مخالفا لِسّنة رسول‏اللّه‏ يعمل
فى عباد اللّه‏ بالاثم و العدوان فلم يُغيّر عليه بفعلٍ و لا قول، كان حقّا على اللّه‏ ان يُدخله مُدْخَله، اَلا وَاِنّ هؤلاء قد لزموا طاعة الشيطان و تركوا طاعة الرحمن و اظهروا الفساد و عطلّوا الحدود و استأثروا بالفئ واحلّوا حرام اللّه‏ و حرمّواحلاله و انا احقّ ممّنِ غَيّر. و قد اتتنى كُتبكم و قَدِمتْ عَلىّ رُسلكم بيعتكم انّكم لا تُسلّمونى و لا تَخَذلونى فان اَتممتم علىّ بيعتكم تُصيبوا رُشدكم، فاناالحسين بن علىّ و ابن فاطمة بنت رسول‏اللّه‏ نفسى مع انفسكم و اهلى مع اهليكم و لكم فىّ اسوة و ان لم تفعلوا و نقضتم عهدكم و خلعتم بيعتى من اعناقكم فلعمرى ماهى لكم بنكُر لقد فعلتموها بابى واخى و ابن عمّى مسلم. والمغرور من اغتّربكم فحظكّم اخطاتم و نصيبكم ضيّعتُم و من نكث فانّما ينكث على نفسه و سُيغنى اللّه‏ عنكم و السلام عليكم و رحمه‏اللّه‏ و بركاته. تاريخ طبرى، ج 4، ص 304-305؛ كامل، ج 4، ص 48.

[192] .  عذيب الهجانات از منزلگاههاى نزديك كوفه بوده‏است، آب خوشگوارى داشته و بين قادسيه و مغيثه واقع شده
است تا قادسيه 4 ميل و تامُغيثه 32 ميل فاصله بوده‏است آن‏جامتعلق به بنى تميم بوده و منزلگاه حاجيان كوفه به شمار مى‏رفته است، آب و بركه و چاه و خانه‏ها و قصر و مسجدى داشته. و پاسگاهى نيز در آنجا بوده كه محلّ نگهبانى براى ايرانيان بوده‏است. معجم البلدان، ج 4، ص 93؛ مقتل الحسين مقرم /230.

[193] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 382.

[194] .  خبر شهادت قيس بن مسهر در منزل زباله به امام حسينع رسيده بود و شايد امام(ع) مى‏خواسته اولاً اطمينان
پيدا كند و ثانيا آيا قيس توانسته خود را به كوفه برساند.

[195] .  احزاب آيه 23.

[196] .  اللّهمّ اجعل لنا و لهم الجنّة و اجمع بَيننا وَ بَينهم فى مُستَقّرٍ رَحمتك وَ رَغائِبِ مذخورِ ثوابك. تاريخ طبرى، ج 4،
ص 306؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 49-50 با اختصار.

[197] .  «اَجا» نام يكى از دو كوهى است در غرب منزل «فيد» كه قبيله طى در آنجا سكونت داشته‏اند. مراصدالاطلاع 1/28.

[198] .  جزاك اللّه‏ و قومك خيرا، اِنّه قد كان بيننا و بين هؤلاء القوم قول لسنا نقدر معه الانصراف و لاندرى علام تتصرفبنا، وبهم الامور فى عاقبه. تاريخ طبرى، ج 4، ص 306-307؛ كامل، ج 4، ص 49-50.

[199] .  فان كنت فاعلاً فعجلّ رحمك اللّه‏!

[200] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 307؛ كامل، ج 4، ص 50، با اختصار.

[201] .  قصر بنى مقاتل متعلق بوده به مقاتل بن حسان بن ثعلبه كه ميان «عين التمر» و «قطقطانه» قرار داشته است.
علاوه بر قصر، مسجد و بناهاى كهن نيز در آن‏جا بوده كه خراب شده و تنها تپه‏اى از بقاياى آن مانده‏است. معجم البلدان، 4/364؛ الحسين فى طريقه الى الشهادة /120.

[202] .  عبيداللّه‏ بن حرّ جعفى در گذشته از هواداران عثمان بوده و در جنگ صفين در سپاه معاويه حضور داشت و بعد ازشهادت اميرمؤمنانع در كوفه مى‏زيست (وسيلة الدارين 67)  امام(ع) خواست او را سعادتمند كند و با پيوستن به
امام(ع) خطاهاى گذشته‏اش را جبران كند ولى او اين توفيق را ردّ كرد.

[203] .  مقتل مقرّم، ص 189.

چون عبيداللّه‏ از هواداران عثمان بود و در جنگ صفين در مقابل اميرمؤمنانع در لشكر معاويه قرار گرفته بود.

[204] .  اما بعد يا بن الحرّ، فانّ اهل مصر كم هذا كتبوا اِلىّ و اخبرونى انّهم مجتمعون على نصرتى، و أن يقوموا من دونى، و
ان يقاتلوا عدوّى، و سألونى القدوم عليهم، فقدمتُ، ولست أدرى الامر على ما زعموا لانّهم قد اعانوا على قتل ابن عمّى مسلم بن عقيل رحمه‏اللّه‏ و شيعته! و اجمعوا على ابن مرجانة عبيداللّه‏ بن زياد مبايعين ليزيد بن معاوية!

يا بن الحرّ انّ اللّه‏ تعالى مؤاخذك بما كسبت و أسلفت من الذنوب فى الأيام الخالية، و انا ادعوك الى توبة تغسل ما عليك من الذنوب، ادعوك الى نصرتنا أهل البيت،، فان أعطينا حقّنا حمدنا اللّه‏ تبارك و تعالى على ذلك و قبلناه، وان منعنا حقّنا و ركبنا بالظّلم كنتَ من اعوانى على طلب الحقّ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 325-326.

[205] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 326.

[206] .  يابن الحرّ ما جئناك لفرسك و سيفك! انّما اتيناك لنسالك النصرة، فان كنت قد بخلت علينا فى نفسك فلا حاجة
لنافى شئى من مالك! و لم اكن بالذى اتّخذ المضّلين عضدا لاِنى‏قد سمعت جدّى رسول اللّه‏ص و هو يقول: من سمع بواعية اهل‏بيتى ثم لم ينصر هم على حقهّم اكبه اللّه‏ على وجهه فى النّار. فتوح، ج 5، ص 129-132.

[207] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 324، 326؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 307-308؛ ارشاد، ج 2، ص 81-82. جريان را با
اختصار و بدون ذكر خطبه امامع ذكر كرده‏است. در روايتى آمده است امام(ع) فرمود: اكنون كه ما را يارى نمى‏دهى از خدا بترس كه با كسانى باشى كه با ما مى‏جنگند. (ارشاد، ج2، ص 82).

[208]   عمرو بن قيس از شيعيان اميرمؤمنانع و از اصحاب امام حسن(ع) بود. (رجال طوسى، ص 69)

[209] .  فانطلقا فلا تسمعالى واعية و لا تريالى سوادا! فانّه من سمع و اعيتنا او رأى سوادنا فلم يجنا و لم يغثنا كان حقّاعلى اللّه‏ عزّوجلّ أن يكّبه على منخريه فى النّار! (ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، ص 558 حديث 12؛ بحارالأنوار،
ج 45، ص 84.

[210] .  نينوا، نام منطقه‏اى در كوفه و شرق دجله، از روستاهاى منطقه طفّ است. در نينوا يك سرى تپه‏هاى باستانى
است كه تا مصبّ نهر علقمه امتداد مى‏يابد. نينواى ديگر در منطقه موصل است. كه زادگاه يونس بن متى پيامبر خدا مى‏باشد. نينوا امروز به «باب طوَيْرِج» معروف است كه در شرق كربلا مى‏باشد. ر.ك: آثار البلاد و اخبار العباد، قزوينى، ص 55؛ معجم البلدان، ج 5، ص 339؛ خطب الامام الحسين، ج 1، ص 133.

[211] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 308؛ ارشاد، ج 2، ص 82-83.

[212] .  قصص 28 آيه 41.

[213] .  هر سه نام روستاهائى هستند نزديك كربلا. برخى «شفْنَه» ذكر كرده‏اند. (الارشاد، ج 2، ص 84.

[214] .  «ما كنت لاِ بدأ هم بالقتال». تاريخ طبرى، ج 4، ص 309؛ ارشاد، ج 2، ص 84.

[215] .  طبق برخى نقل‏ها، كربلا تركيب يافته از «كرب» و «اِل» يعنى حرم اللّه‏، يا مقدس اللّه‏ «كرب» در لغت سامى به
معناى «قرب» است و اگر «اِل» نيز به معناى اللّه‏ باشد، كربلا يعنى محلّى كه نزد خدا مقدس و مقرب است، يا «حرم خدا» است موسوعة العتبات المقدسه، ج 8، ص 10  برخى هم آن را «گور بابل» دانسته‏اند، يعنى مجموعه‏اى از روستاهاى بابل بخش‏هايى از اين ناحيه نام‏هاى گوناگون داشته است: كربلا، كوربابل، نينوا، غاضرّيه، كربله، نواوميس، حير، طفّ، شفيه، عقر، نهر علقمى، عمورا، ماريه و … كه بعضى از اينها نام روستاها و آباديهاى اين منطقه بوده است. (تراث كربلا، ص 19).

[216] .  هذا موضع كرب و بلاء انزلوا، هاهنا و اللّه‏ محَطّ رحالنا، و مسفك دماؤنا و هاهنا محلّ قبورنا و هاهنا واللّه‏ محل سبى
حريمنا بهذا حدثنى جدى رسول اللّه‏ص. (لهوف، ص 35).

[217] .  لهوف، ص 35.

بخش دوم

          فصل اوّل: امام حسين عليه‏السلام در كربلا

حوادث قبل از عاشورا

نامه ابن زياد به امام حسين(ع)

     عبيداللّه‏ بن زياد كه از ورود كاروان حسينى به كربلا توسط حرّ با خبر شد، نامه‏اى به
امام حسين(ع) نوشت:

از ورودت به سرزمين كربلا با خبر شدم، اميرمؤمنان يزيد! به من نوشته، سر بر
بستر نرم ننهم و شكم سير نكنم، تا تو را كشته به خداوند لطيف و خبير ملحق
سازم و يا به فرمان من و يزيد گردن نهى! و السّلام».
     چون نامه به امام حسين(ع) رسيد آن را خواند و به دور افكند و فرمود:

     «لا اَفلح قَومٌ اَثروا مَرضاة اَنفسهم عَلى مَرضاةِ الخالق» قومى كه خشنودى
خويش را بر رضايت پروردگار مقدم داشتند؛ هرگز رستگار نخواهند شد.

     فرستاده ابن زياد گفت: يا ابا عبداللّه‏ پاسخ نامه؟

     امام فرمود: اين نامه پاسخ ندارد و سرنوشت نويسنده آن، عذاب قطعى الهى است.

     قاصد نزد عبيداللّه‏ بازگشت و پاسخ امام حسين(ع) را گزارش كرد. ابن زياد از شنيدن
پاسخ امام خشمگين شد و بر آشفت و عمر سعد را به جنگ با امام حسين(ع) فرمان داد.[1]

اعزام لشكر عمر سعد به كربلا

     ابن زياد، تصميم داشت عمر بن سعد ابى وقاص را به فرماندهى چهار هزار نفر از
كوفيان به دستبى (يا دست بى)، منطقه‏اى بين رى و همدان اعزام كرده، تا با ديليمان كه
به آن منطقه هجوم برده بودند، بجنگد ـ عمر سعد در اردوگاه «حمام اعين»[2] آماده حركت
بود. كه قاصد عبيداللّه‏ فرمان بازگشت ابن زياد را به وى رساند.

     عمر سعد نزد عبيداللّه‏ شتافت ـ ابن زياد به او فرمان داد به كربلا برود، و آنگاه كه كار
حسين را تمام كرد مى‏تواند به سمت رى حركت كند. عمر سعد كه از سوئى شيفته ملك
رى بود و از سويى ديگر كشتن حسين را كار آسانى نمى‏ديد. به ابن زياد گفت: اگر ممكن
است مرا از اين كار معاف دار.

     ابن زياد گفت: به شرط آن كه فرمان ولايت رى را پس دهى‏ـ عمر سعد كه چنين ديد،
شبى مهلت گرفت، تا تصميم بگيرد.[3] او شب تا صبح در انديشه فرو رفت و پيوسته اين
شعر را مى‏خواند:

     آيا حكومت رى را رها كنم كه آرزوى ديرينه من است؟ يا با كشتن حسين باز گردم و
زخم زبان و مذمّت مردم را به جان بخرم. در كشتن حسين آتشى است كه گريزى از آن
نيست. و حكومت رى نيز نور چشم من است.[4]

    عمر بن سعد تصميم خود را گرفت و نزد ابن زياد شتافت و گفت: «خدا تو را اصلاح كند،

مرا در ازاء حكومت رى به كارى فرمان دادى كه مردم از اين معامله با خبرند. پيشنهادم
اين است. به عدّه‏اى از اشراف كوفه در اين جنگ نيازمندم، آنان را فراخوان و همراهم
كن.» سپس نام آنان را برشمرد. ابن زياد گفت: ما در اين كه چه كسى را خواهيم فرستاد از
تو نظر نخواستيم. اگر با اين گروه كه همراهت هستند از عهده اين مأموريت برمى‏آيى
حركت كن، در غير اين صورت بايد از امارت رى چشم بپوشى! عمر سعد چون پا فشارى
ابن زياد را ديد گفت: خواهم رفت.[5]

    در برخى تواريخ آمده است: «بنو زهره»(قبيله عمر بن سعد) نزد وى آمدند و گفتند: تو
را به خدا سوگند! از اين تصميم باز گرد، تو داوطلب جنگ با حسين نشو. زيرا اين مسأله
موجب دشمنى ميان ما و بنى‏هاشم مى‏شود. عمر سعد استعفاء خود را به ابن زياد داد،
ولى او نپذيرفت و عمر سعد تسليم شد.[6]

    سرانجام عمر بن سعد به فرماندهى چهار هزار سرباز كوفى در روز سوّم محرم وارد
نينواشد.[7] و در كنار لشكر هزار نفرى حرّ قرار گرفت.

    عمر بن سعد، «عزرة بن قيس» را فراخواند و از وى خواست نزد حسين(ع) رفته علت
آمدن وى به كربلا را جويا شود. ولى چون او جزو افرادى بود كه به امام حسين(ع) نامه
نوشته بود حيا داشت نزد آن حضرت برود. از اين رو از عمر سعد خواست كه او را از اين
مأموريت معاف بدارد. عمربن سعد به هر يك از رؤساى كوفه روى آورد همگى همين عذر
را آورند. سرانجام شخص شجاع، جسور و گستاخى به نام «كثير بن عبداللّه‏ شعبى»
برخاست، و اعلام آمادگى كرد. و گفت: اى امير! اگر بخواهى او را غافلگيرانه بكشم! عمر بن
سعد گفت: چنين تصميمى ندارم! به نزد او برو و بپرس براى چه هدفى اينجا آمده‏است؟

     كثير بن عبداللّه‏ به طرف امام حسين(ع) حركت كرد. ابو ثمامه صائدى، از ياران
امام(ع) چون كثير را از دور ديد شناخت و به امام گفت: «اين شخص كه مى‏آيد بدترين
مردم روى زمين است!» آن‏گاه پيش رفت و راه را بر او بست و گفت: شمشير خود را بده و
نزد حسين(ع) برو!

     كثير گفت: به خدا سوگند! شمشيرم را نمى‏دهم! من قاصدم! اگر گذاشتيد، پيام خود را
مى‏گويم، در غير اين صورت باز مى‏گردم!

     ابو ثمامه: من قبضه شمشير را مى‏گيرم، تو سخنت را بگو.

     كثير: به خدا سوگند! هرگز چنين اجازه‏اى نخواهم داد.

     ابو ثمامه: پيامت را بگو، تا من آن را به امام برسانم، تو مردى تبهكارى و نمى‏گذارم اين
چنين به نزد امام بروى.

     كثير كه هيچ راهى نيافت از همانجا بازگشت و جريان را به عمر سعد گزارش كرد. عمر
بن سعد فرد ديگرى به نام «قرة بن قيس حنظلى» را مأمور اين كار نمود .

     قرّة به سوى امام حسين(ع) حركت كرد. امام او را ديد به اصحاب فرمود: آيا او را
مى‏شناسيد؟

     حبيب بن مظاهر پاسخ داد: آرى. او از طايفه بنى تميم است. من او را به نيك انديشى
مى‏شناسم. گمان نمى‏بردم اينجا بيايد.

     قرّة  در برابر امام ايستاد، سلام كرد و پيام عمر بن سعد را رساند.

     امام حسين(ع) فرمود: «[من خودم به اينجا نيامدم] مردم شهر شما به من نامه
نوشتند و از من خواستند به سوى آنان بيايم. حال اگر از آمدن و پذيرفتن من ناخشنودند
باز گردم.»[8]

    آنگاه حبيب بن مظاهر گفت: واى بر تو اى قرّة بن قيس! آيا به سوى قومى ستمگر
برمى‏گردى! بمان و اين شخص (امام) را يارى كن؛ كه بواسطه پدرانش به راه راست
هدايت شدى!

     قرّة پاسخ داد: جواب پيام را مى‏رسانم و در اين باره مى‏انديشم. او بابستن درهاى
سعادت كه به روى او گشوده شده بود، به سوى عمر بن سعد بازگشت و پاسخ امام
حسين(ع) را به وى رساند. عمر سعد گفت: «اميدوارم خداوند مرا از جنگ با حسين
برهاند».[9]

    نامه عمر بن سعد به ابن زياد.

     عمر سعد طى نامه‏اى سخنان امام حسين(ع را به ابن زياد گزارش كرد چون ابن زياد،
نامه را خواند، اين شعر را خواند:

     «اكنون كه در چنگ ما گرفتار شده اميد نجات دارد! ولى حال وقت فرار نيست![10]

    پاسخ ابن زياد

     ابن زياد به عمر بن سعد چنين نوشت: از حسين و تمام يارانش براى يزيد بيعت بگير،
اگر پذيرفتند و بيعت كردند، ما نظر خود را اعلام مى‏داريم.

     چون نامه ابن زياد به عمر سعد رسيد، گفت: فكر مى‏كنم ابن زياد در پى عافيت و صلح نيست».[11]

    عمر سعد نامه ابن زياد را براى امام(ع) فرستاد. امام حسين(ع) فرمود: هرگز به
خواسته ابن زياد پاسخ نخواهم داد، آيا جز مرگ چيزى هست؟ مرحبا به مرگ سرخ!

     عمر سعد پاسخ امام(ع) را به ابن زياد نوشت. عبيداللّه‏ از اين پاسخ خشمگين شد،[12]

    و مردم را به مسجد كوفه فراخواند، و به منبر رفت و گفت: اى مردم! شما آل ابى
سفيان را آزموده‏ايد. همان‏گونه كه دوست داشتيد آنان را يافتيد. يزيد را خوب
مى‏شناسيد! از سيره و روشى نيكو برخوردار است! به زيردستان احسان مى‏كند! مرزها را
نگه‏ميدارد! بخشش‏ها را به‏جا مصرف مى‏كند! پدرش (معاويه) نيز چنين بود!
اميرالمؤمنين يزيد بر مقررى شما افزوده‏است. به من نوشته بر عطاياى شما بيفزايم و
شما را براى جنگ با دشمنش، حسين بن على بفرستم، پس سخنم را گوش كنيد و از
دستوراتم  فرمان بريد. و السّلام.

آنگاه از منبر پائين آمد و براى مردم عطايايى مقرر كرد و دستور داد در شهر ندا كنند مردم
براى رفتن (به كربلا) و ملحق شدن به لشكر عمر بن سعد آماده شوند.[13]

    و «حصين بن نمير»، «حجاز بن ابجر»، «شبث بن ربعى»  و «شمر بن ذى‏الجوشن» را (به
عنوان فرماندهان يگان‏ها) برگزيد تا عمر سعد را يارى دهند.[14]

    شمر بن ذى‏الجوشن نخستين كسى بود كه به همراه چهار هزار نفر حركت كرد. پس از
او يزيد بن ركاب كلبى با دو هزار نفر، و حصين بن نمير سكونى با چهار هزار نفر، مازنى[15] به
همراه سه هزار نفر، و نصر بن حربه با دو هزار نفر راهى كربلا شدند. جمع اينان (با كسانى
كه پيش از اين رفته بودند) به بيست هزار نيروى رزمى مى‏رسيد.[16]

    روز (پنجم محرّم) قاصدى در پى شبث بن ربعى رياحى فرستاد. او خود را به بيمارى
زده بود تا از رفتن به كربلا معاف شود. ولى ابن زياد به او پيام داد: آيا تمارض مى‏كنى؟
مبادا از كسانى باشى كه خداوند در قرآن فرموده: چون به مؤمنان رسند، گويند، از ايمان
آورندگانيم، و چون با ياران (شيطان‏ها) خلوت كنند، گويند: با شماييم و مؤمنان را
مسخره مى‏كنند.[17] اگر به فرمان و اطاعت ما هستى بايد به جنگ دشمن ما بروى. شبث
شبانه نزد ابن زياد شتافت، عبيداللّه‏ او را تحويل گرفت، به او عطايايى داد و با هزار نيرو به
سوى كربلا فرستاد.[18] و در پى او، حجّار بن ابجر را به همراه هزار نفر سواره نظام روانه كربلا
كرد. و نيروهاى عمر سعد به بيست و دو هزار نفر بالغ شد.[19]

    از شيوه‏هاى فراخوانى كوفيان و عدم تخلّف آنان از رفتن به كربلا اين بود:

     ابن زياد، چند نفر به نام‏هاى كثير بن شهاب، محمد بن اشعث، قعقاع بن سويد و
اسماء بن خارجه را مأموريت داد در شهر كوفه گردش كنند و مردم را به فرمانبرى از يزيد
فراخوانند و آنان را از نافرمانى و فتنه جويى پرهيز دهند و آنان را به رفتن به جبهه جنگ
تشويق كنند، و از تخلّف باز دارند.[20]

    و چون ابن زياد مى‏دانست كوفيان از رفتن به جنگ با امام حسين(ع) اكراه دارند،
سويد بن عبدالرحمن را مأموريت داده بود تا متخلّفان را شناسايى كند و نزد او ببرد تا
مجازات شوند. او نيز يك مرد شامى را كه براى طلب خود به كوفه آمده بود به عنوان
متخلّف و فرارى از جنگ دستگير و نزد ابن زياد برد، و عبيداللّه‏ دستور داد سر از تنش جدا
كنند تا كسى جرأت سرپيچى از دستورات او را نداشته باشد.[21] و چون مردم چنين ديدند،
تمام مردان كوفه كه به حد بلوغ رسيده بودند، به لشگرگاه رفتند.[22]

ابن زياد در اردوگاه نخيله

     ابن زياد، عمرو بن حريث را به جاى خود در كوفه گذاشت و خود به اردوگاه نخيله
(نزديكى كوفه) رفت، تا از نزديك به سازماندهى و آرايش نيروها بپردازد. و نظارت
مستقيم براعزام لشكريان به كربلا داشته باشد. قاصدى را به نزد حصين بن نمير كه با
چهار نيروى مسلح در قادسيه مستقر بود، فرستاد و او را به اردوگاه نخيله فراخواند.

     زحر بن قيس را مأموريت داد تا «جسر صراط» (پل عبور كوفيان به كربلا) را در كنترل
در آورد تا كسى نتواند از كوفه به يارى امام حسين(ع) به كربلا رود.[23]

    همچنين ابن زياد گروهى را انتخاب كرده بود تا پيك او براى عمر سعد باشند و گزارش
نوبه‏اى از كربلا به او برساندند.

تصميم بر ترور ابن زياد

     در اردوگاه نخيله شخصى به نام عمّار بن ابى سلامه تصميم گرفت، ابن زياد را ترور
كند، ولى به دليل حفاظت شديد موفق به اين كار نشد. پس بسوى كربلا شتافت، خود را
به كاروان حسينى رساند و به شهادت رسيد.[24]

تعداد نيروهاى عمر بن سعد

     در مورد نيروهايى كه در كربلا تحت فرماندهى عمر سعد بودند، آمار دقيقى در منابع
كهن يافت نمى‏شود. برخى تعداد افرادى كه با عمر سعد به كربلا آمدند را چهار هزار نفر[25]
ذكر كرده‏اند و در برخى منابع تعداد لشكريان ابن زياد در كربلا را بيست و دو هزار نفر
نوشته‏اند.[26]

    و در رواياتى تعداد آنان سى هزار نفر آورده‏شده‏است.

     مفضل بن عمر از امام صادق(ع) روايت مى‏كند: روزى حسين بن على بن ابيطالب،
حضور برادرش حسن(ع) رسيد. و چون به او نگريست، گريست، (امام) حسن(ع) فرمود:
اى ابا عبداللّه‏ چرا مى‏گريى؟ فرمود: به خاطر مصيبت‏هايى كه بر تو وارد مى‏شود. امام
حسن(ع) به وى فرمود: اى ابا عبداللّه‏! من به وسيله زهر كشته خواهم شد، امّا هيچ روزى
همانند روز تو نيست. سى هزار مرد كه ادّعا دارند از امّت جدّمان محمّد(ص) هستند، و
خود را به دين اسلام منسوب مى‏كنند، بر كشتن و ريختن خون تو گردهم مى‏آيند.
حرمتت را مى‏ريزند، زنان و فرزندانت را به اسارت مى‏برند، اموالت را غارت مى‏كنند، در
اين هنگام خداوند لعنت بر بنى‏اميه فرستد، و آسمان خون ببارد، و همه حتى وحش
بيابانها و ماهيان درياها بر تو بگيرند.[27]

    امام سجاد(ع) روزى به عبيداللّه‏ بن عباس نگاهى كرد و فرمود: هيچ روزى براى رسول
خدا(ص) از روز جنگ احد سخت‏تر و غمبارتر نبود، در اين روز عمويش، حمزة بن
عبدالمطلب شير خدا و شير رسول خدا(ص) به شهادت رسيد. و بعد از آن، روز جنگ
موته بود كه در آن روز پسر عمويش جعفر بن ابيطالب به شهادت رسيد. آنگاه فرمود: هيچ
روزى چون روز حسين(ع) نيست. در آن روز(عاشورا) سى‏هزار مرد جنگى از اين امّت، كه
گمان مى‏بردند با ريختن خون حسين به خداوند تقرّب مى‏جويند. او را به ظلم و ستم
كشتند.[28]

    و نيروهاى امام حسين(ع) براساس برخى منابع، هشتاد و نه تن بودند كه نوزده نفر

آنان از اهل‏بيت(ع) به شمار مى‏آمدند.[29]

كربلا در محاصره كوفيان

     سرانجام نيروهاى ابن زياد از كوفه سرزمين كربلا را به اشغال در آوردند و تمام راهها را
بركاروان امام حسين(ع) بستند امام(ع) نه مى‏توانست به كوفه برود و نه به مدينه باز
گردد.

     ابا عبداللّه‏ الحسين(ع) در روز ششم محرّم آخرين نامه را از كربلا به برادرش محمّد
حنفيه و بنى‏هاشم نوشت. نامه‏اى كوتاه با محتوايى بلند كه بوى هجرت و شهادت و پايان
زندگى دنيا را اعلام مى‏كرد.

بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحيم، من الحسين بن علّى الى محمد بن علىّ و من قِبلَه
من بنى‏هاشم امّا بعد، فَكأنَّ الدُّنيا لم تكن! و كَأنّ الآخرة لم تزل! و السّلام.[30]

نامه‏اى است از حسين بن على به محمد بن على و ديگر بنى‏هاشم. امّا بعد، گويا
دنيا اصلاً وجود نداشته و آخرت هميشه بوده است.

حبيب بن مظاهر و دعوت بنى‏اسد براى يارى امام(ع)

     حبيب بن مظاهر كه انبوه نيروهاى دشمن و كمى هم اصحاب امام حسين(ع) او را دل
تنگ كرده بود، نزد ابا عبداللّه‏ شتافت و گفت: اى فرزند رسول خدا(ص)! در نزديكى،
گروهى از بنى‏اسد ساكنند، اگر اجازه دهى پيش آنان رفته و ايشان را براى يارى شما
دعوت كنم، شايد خداوند به واسطه آنان، شرّ اين جماعت را دفع كند! امام(ع) به وى
اجازه داد. حبيب در دل شب خود را به بنى‏اسد رساند. وقتى او را شناختند، برگرد او جمع
شده به او خوش آمد گفتند؛ عرضه داشتند: اى پسر عمو چه حاجتى تو را در اين سياهى
شب به اينجا كشانده است؟

     حبيب گفت: بهترين ارمغان را برايتان آورده‏ام. آمدم تا شما را به يارى فرزند
پيامبرتان دعوت كنم. گروهى از مؤمنان همراه اويند، كه هر كدام بهتر از هزار مرد
جنگى‏اند و هرگز او را تنها نمى‏گذارند و به دشمن تسليم نمى‏كنند. و اين عمر بن سعد
است كه با لشكريانى فراوان او را محاصره كرده‏است! شما طايفه من هستيد، شما را به
اين راه خير دعوت مى‏كنم. از من فرمان بريد و به يارى او بشتابيد تا عزت و شرف دنيا و
پاداش آخرت نصيبتان گردد. به خدا سوگند! اگر هر يك از شما در راه فرزند رسول
خدا(ص) شكيبايى و زرد و كشته شود، با رسول خدا(ص) در بهشت برين و اعلى عليّين
همدم خواهد بود.

     مردى به نام عبداللّه‏ بن بشر به پا خاست و گفت: من نخستين كسى هستم كه اين
دعوت را پاسخ مى‏دهم. آنگاه رجزى حماسى خواند: «اين گروه مى‏دانند، آنگاه كه آماده
پيكار شوند و به هم در آويزند، و سواران از شدت درگيرى به هراسند، من جنگجويى
شجاع و دلاور، همچون شير بيشه‏ام»[31]

    پس از او مردان قبيله به پاخاستند و همگى، كه تعدادشان به نود نفر مى‏رسيد، اعلان
آمادگى كردند. و به همراه حبيب براى يارى امام حسين(ع) حركت كردند، جاسوسى از
همان طايفه، خود را به عمر سعد رساند و او را از اين جريان با خبر ساخت. عمر بن سعد،
«ازرق بن حرث صدائى» را به همراه چهار صد نفر براى مقابله با آنان فرستاد. نظاميان ابن
سعد در كنار فرات راه بر بنى‏اسد بستند، در صورتى كه با امام حسين(ع) فاصله چندانى
نداشتند، دو گروه باهم در آويختند. حبيب بن مظاهر بر ازرق فرياد زد: واى برتو! بگذار
برويم، از سر راهمان كنار برو و اين كار را با ديگرى انجام ده. ليكن ازرق نپذيرفت و مانع
رفتن آنان شد. گروه بنى‏اسد كه خود را در مقابل نيروهاى ازرق ناتوان ديدند، در سياهى
شب متفرق شده به قبيله خود بازگشتند، و از ترس حمله عمر سعد به آنان، شبانه كوچ
كردند. حبيب بن مظاهر خود را به امام حسين(ع) رساند و جريان را گزارش كرد. امام (ع)
فرمود: لا حول و لا قوة اِلاّ باللّه‏ العلّى العظيم.[32]

بستن آب به روى اردوگاه امام(ع)

     عبيداللّه‏ بن زياد نامه‏اى به عمربن سعد فرستاد و از او خواست: سربازانى را بر شريعه
فرات بگمارد، و بين حسين و آب فرات فاصله ايجاد كند و او و يارانش را از آب محروم
سازد. اجازه ندهد حتى قطره‏اى آب به آنان برسد. همچنان كه از دادن آب به عثمان بن
عفّان خوددارى شد.[33]

    پس از اين فرمان خشن و ضد انسانى، عمر بن سعد (در روز هفتم محرم) وارد عمل
شد و عمرو بن حجاجّ را به همراه پانصد سواره نظام مأموريت داد، در كنار شريعه فرات
مستقرّ شده و مانع دسترسى امام(ع) و يارانش به آب شوند. اين رفتار غير انسانى سه روز
قبل از شهادت امام حسين(ع) انجام گرفت.[34]

آوردن آب توسط عباس(ع) و ياران امام(ع)

     آب در اردوگاه امام حسين(ع) تمام شده بود، مشك‏ها خالى شده و تشنگى و عطش
لب‏ها را خشكانده بود. امام(ع) به برادرش عباس(ع) مأموريت داد به همراه پنجاه نفر
(سى سواره و بيست پياده) به سوى شريعه فرات رفته، آب بياورند. گروه، شبانه حركت
كردند، بيست مشك خالى همراه داشتند، پرچمدار گروه نافع بن هلال بود كه پيشاپيش
حركت مى‏كرد. نزديك آب فرات شدند، عمرو بن حجاجّ، فرمانده ابن سعد متوجّه آنان
شد. فرياد زد: كيستى؟ نافع كه جلودار بود.

     گفت: نافع بن هلال.

     ـ براى چه منظورى آمدى؟

     ـ آمدم از اين آبى كه ما را از آن منع كرديد بياشامم!

     ـ بياشام، گوارايت باد.

     ـ به خدا سوگند! تاحسين و يارانش تشنه‏اند، هرگز از ا ين آب ننوشم. سپاهيان عمر
متوجه همراهان نافع شدند. و عمرو بن حجاجّ گفت: آنان نبايد از اين آب بنوشند، ما را به
خاطر همين در اينجا گمارده‏اند. نافع به پيادگان گفت: مشك‏ها را پر آب كنيد، و خود و
عباس در مقابل سپاه عمرو بن حجاجّ به دفاع برخاستند، و به پيكار مشغول شدند. تا
پيادگان توانستند مشك‏ها را پر آب كرده و به خيمه‏ها باز گردند. سپاهيان عمرو بر
سواران تاختند و كمى آنها را عقب راندند؛ سرانجام يكى از نيروهاى عمرو با نيزه نافع بن
هلال زخمى عميق برداشت و بعد از مدتى به هلاكت رسيد، و اصحاب با مشكها به
خيمه‏ها بازگشتند.[35]

ملاقات امام حسين(ع) و عمر سعد

     مورّخان اين واقعه را در روز هفتم محرّم ذكر كرده‏اند. امام حسين(ع)، عمرو بن قرظه
انصارى را نزد عمر سعد فرستاد و پيام داد، مى‏خواهم با تو گفتگو كنم. امشب بين دو
لشكر ملاقات داشته باشيم. ابن سعد پذيرفت و به همراه بيست نفر به محلّ ملاقات آمد
امام حسين نيز به همراه بيست نفر آمد. ابا عبداللّه‏ به همراهان فرمود: جز عباس و
على‏اكبر، بقيه فاصله بگيرند مى‏خواهم با عمر سعد خصوصى مذاكره كنم. عمر سعد نيز
دستور داد جز فرزندش سعد و غلامش لاحق، كسى آنجا نماند. وقتى جمع، خصوصى
شد، امام(ع) به عمر سعد فرمود: واى بر تو؛ از خدايى كه بازگشت تو به سوى اوست
نمى‏ترسى؟ مى‏خواهى با من بجنگى در حالى كه مى‏دانى من فرزند چه كسى هستم! چرا
با ما همراه نمى‏شوى؟ و چرا اين گروه را رها نمى‏كنى؟ اين سبب نزديكى تو به خداست.

     عمر سعد گفت: اگر از اين قوم جدا شوم، مى‏ترسم خانه‏ام را ويران كنند!

     امام: برايت خانه مى‏سازم.

     عمر سعد: بيم دارم املاكم را بگيرند!

     امام: بهتر از آن به تو خواهم داد. از اموالى كه در حجاز دارم.

     عمر سعد: بر جان خانواده‏ام در كوفه مى‏ترسم كه ابن زياد آنان را از دم تيغ بگذارند!

     امام: سلامت آنان را تضمين مى‏كنم.[36]

    عمر سعد خاموش شد و سخنى نگفت. امام حسين(ع) كه ديد عمر سعد از تصميم
خود برنمى‏گردد، از جاى برخاست و از وى روى برگرداند و فرمود: تو را چه مى‏شود؟ به
زودى خداوند جانت را در بسترت بگيرد و در روز محشر تو را نيامرزد. به خدا سوگند! اميد
آن دارم كه از گندم عراق نخورى مگر بسيار اندك. [37]

    عمر سعد با تمسخر گفت: به جاى گندم، جو مى‏خورم. آنگاه او به لشگرگاه خويش
بازگشت.[38]

    عمر بن سعد، پس از اين ملاقات و گفتگو كه به صورتهاى مختلف نقل شده نامه‏اى
اين چنين به ابن زياد نوشت:

خداوند آتش فتنه را خاموش ساخت و مردم را بر يك رأى و سخن متحّد نمود و
بين آنان اصلاح كرد. اين حسين است كه سه خواسته دارد، مى‏گويد: يا به همان
جا كه آمده برگردد، يا به يكى از مرزهاى كشور اسلامى رفته، چون ديگر مسلمانان
زندگى كند و يا به شام رفته و هر چه يزيد خواهد درباره او انجام دهد! صلاح و
خشنودى امت در همين است.[39]

    عقبة بن سمعان، (غلام رباب همسر امام(ع)) مى‏گويد: از مدينه تا مكه و كربلا و تا
لحظه شهادت همراه امام(ع) بودم، و چنين سخنى كه به او نسبت داده‏اند ـ نشنيده‏ام،
فقط آن حضرت مى‏فرمود: بگذاريد به همان جا كه آمده‏ام باز گردم يا به[40] سرزمين
پهناورى بروم، تا ببينيم كار مردم به كجا پايان مى‏پذيرد.[41]

طغيان شمر بن ذى الجوشن

     نامه به ابن زياد رسيد. چون آن را خواند گفت: اين نامه از كسى است كه خير خواه و
دلسوز خويشان خود است! و خواست آن را پاسخ دهد كه شمر بن ذى‏الجوشن از جاى
برخاست و گفت: آيا رأى و نظر او را مى‏پذيرى؟ در صورتى كه حسين در سرزمين تو و در
دسترس تو قرار گرفته است: به خدا سوگند! اگر او از اين منطقه كوچ كند و با تو بيعت
نكند، روز به روز نيرومندتر گشته و توضعيف و ناتوان مى‏شوى و از دستگيرى‏اش عاجر
مى‏مانى به او مهلت‏نده، بايد به حكم و فرمان تو در آيد، در اين صورت اگر او را مجازات
كنى، حق توست و اگر عفونمايى از اختيارات توست. ابن زياد نظر شمر را پسنديد و گفت:
نيكو رأى است، نظر من نيز همين است.[42] آنگاه به عمر بن سعد نوشت:

    اما بعد! من تو را به سوى حسين نفرستادم تا از او دفع شرّ كنى و كار را به درازا كشى! و
به او اميد زندگى و سلامت دهى و نزد من شفيع او گردى! بنگر اگر حسين و يارانش
تسليم خواسته من شدند، آنان را به سلامت به سوى من بفرست. و اگر امتناع كردند، با
لشگريانت بر آنان حمله كن، آنان را بكش، بدنهاشان را مثله و قطعه قطعه كن، آنان
مستحق اين مجازاتند. آنگاه كه حسين را كشتى، بر پيكرش اسب بتازان. و او را لگدكوب
سم سواران كن، مى‏دانم كه بعد از مرگ اين كار به ا و ضررى نمى‏رساند، ولى با خود عهد
بستم كه اگر حسين را كشتم با او چنين كنم. اگر فرمان مرا اجرا كردى، پاداش مردان
اطاعت‏پذير را به تو مى‏دهم. و اگر از اين فرمان ابا دارى، از فرماندهى لشكر كنار برو و
فرماندهى را به شمر بن ذى‏الجوشن بسپار، كه ما فرمان خويش را به او داده‏ايم. و
السّلام.[43]

    ابن زياد نامه را به شمر بن ذى‏الجوشن داد تا به سوى ابن سعد ببرد. و به او گفت: اگر
عمر سعد فرمان مرا پذيرفت، تو نيز تحت فرمان او باش و اگر نپذيرفت، فرماندهى سپاه را
برعهده گير و با آنان جنگ كن و ابن سعد را نيز برايم بفرست.[44]

    شمر نامه را گرفت و با شتاب به سوى كربلا تاخت، پيش از ظهر روز نهم وارد كربلا
شد.[45] و نامه عبيداللّه‏ را براى عمر سعد خواند. ابن سعد گفت: واى بر تو! خدا خانه‏ات را
ويران كند! چه پيام ننگينى آوردى! گمان مى‏برم اين تو بودى كه ابن زياد را از پذيرش
پيشنهادم بازداشتى و كار را خراب كردى. اميد داشتم اين كار به صلح تمام شود. به خدا
سوگند! حسين تسليم نمى‏شود، زيرا روح پدرش در كالبد اوست.

     شمر گفت: بگو بدانم! آيا فرمان امير را اجرا خواهى كرد؟ و يا كناره خواهى گرفت و
فرماندهى لشكر را به من خواهى سپرد؟ عمر سعد گفت: من خود فرماندهى لشكر را
برعهده دارم، تو شايسته نيستى. ليكن تو فرمانده پياده نظام باش.[46]

روزن نهم محرّم(تاسوعا) و قصه امان‏نامه

     امام صادق (ع) فرمود:

تاسوعا روزى بود كه امام حسين(ع) و اصحابش را محاصره كردند، لشكريان ابن
زياد برگرد او حلقه زده بودند. ابن مرجانه و ابن سعد از كثرت نيروى رزمى به خود
مى‏باليدند و شادمان بودند. در اين روز حسين(ع) را غريب و تنها يافتند، و
دانستند كه هيچ كسى به يارى او نخواهد آمد. ديگر اهل عراق او را يارى نخواهند
كرد. پدرم فداى آن كسى كه غريب و تنهايش گذاشته و در تضعيف او كوشيدند.[47]

    عبداللّه‏ بن ابى المحل بن حزام كلابى كه در مجلس ابن زياد بود برخاست و به او گفت:
خواهرزاده‏هاى ما (عباس، عبداللّه‏، جعفر و عثمان فرزندان ام البنين) همراه حسين(ع)
هستند. اگر اجازه بدهيد براى آنان امان نامه بنويسم! ابن زياد پيشنهاد وى را پذيرفت،
عبداللّه‏، امان نامه نوشت و به غلام خود «عرفان» سپرد تا به كربلا برده پاسخ بگيرد. (غلام
عبداللّه‏) نامه را به فرزندان ام البنين عرضه كرد، آنان پاسخ دادند: «امان خدا براى ما بهتر
از امان پسر مرجانه است».[48]

    برخى ديگر از مورخان نوشته‏اند: شمر بن ذى‏الجوشن كه نسبتى با ام‏البنين داشت
در روز نهم محرم به نزديك خيام ابا عبداللّه‏ الحسين(ع) رفته با صداى بلند فرياد كشيد:
كجايند فرزندان خواهر ما! (عبداللّه‏، عباس، جعفر و عثمان فرزندان على بن ابى‏طالب!)
پاسخى نيامد. امام حسين(ع) به برادرش عباس فرمود: پاسخ او را بدهيد هر چند فاسق

است. او از دايى‏هاى شما به شمار مى‏آيد. حضرت عباس(ع) به همراه برادرانش از خيمه
بيرون شد و گفت: چه كاردارى؟

     شمر گفت: اى فرزندان خواهرم! شما در امان هستيد، خود را به همراه برادرتان
حسين به كشتن ندهيد، و به فرمان اميرالمؤمنين يزيد گردن نهيد!

     عباس كه ايمان و غيرت و مردانگى سراسر وجودش را پر كرده بود، فرمود: «خدا تو و
امان‏نامه تو را لعنت كند. آيا به ما امان مى‏دهى ولى فرزند رسول خدا(ص) امان ندارد! اى
دشمن خدا! به ما فرمان مى‏دهى از انسانى لجوج و كينه توز پيروى كنيم و دست از يارى
برادرمان حسين(ع) برداريم!

     شمر كه چنين پاسخى در خور يافت، با خشم و غضب به لشگرگاه خود بازگشت.[49]

كوبيدن بر طبل جنگ

     ابن سعد كه از تسليم امام حسين(ع) و يارانش نا اميد شده بود، چون نه محاصره
نظامى اردوگاه حسين تأثير گذاشت و نه بستن آب به روى فرزندان آل رسول، و نه امان
نامه براى برادران آن حضرت. هيچكدام از اين شيوه‏ها نتوانست امام(ع) را تسليم
خواسته‏هاى دشمنان اسلام نمايد. از اين رو در روز تاسوعا پس از نماز عصر فرمان حمله
به اردوگاه امام حسين(ع) را با اين فرياد صادر كرد:

     «يا خيل اللّه‏ اركبى و ابشرى!» اى لشكر خدا سوار شويد و به (بهشت) بشارت باد شمارا!
لشكريان با اين فرمان به سوى اردوگاه امام حسين(ع) حركت كردند. زينب كبرى(س) با
شنيدن فرياد دشمنان و شيهه اسبان، با شتاب حضور امام(ع)، كه جلوى خيمه خود سر
بر زانو گذاشته، به خوابى سبك رفته بود، رسيد و گفت: برادر جان! آيااين صداها را
نمى‏شنوى كه هر لحظه نزديك و نزديك‏تر مى‏شوند؟ امام(ع) با شنيدن صداى خواهر
سر از زانو برداشت و فرمود:[50]

«الان جدم رسول خدا(ص)، پدرم على، مادرم فاطمه زهراء و برادرم حسن(ع) را
در خواب ديدم. گفتند: اى حسين به زودى نزد ما خواهى آمد.»[51]

    زينب كبرى با شنيدن اين سخن بى‏تاب شد و به صورت خود زد و بى‏قرارى كرد.
امام(ع) فرمود: «خواهرم، آرام باش، خداوند تو را در پناه رحمت واسعه‏اش قرار دهد.»[52]

    در اين هنگان عباس بن على آمد و عرض كرد: اين سپاه دشمن است كه تا نزديكى
خيمه‏ها آمده‏است!

     اباعبداللّه‏ به عباس فرمود: جانم فدايت عباس! بر اسب خود سوار شو، نزد آنان برو،
بپرس: براى چه چيزى اينجا آمده‏اند.[53]

    عباس به همراه بيست نفر از جمله: حبيب بن مظاهر و زهير بن قين به سوى سپاه
دشمن حركت كرد و از آنان پرسيد: چه مى‏خواهيد؟

     گفتند: امير فرمان داده يا حكم او را بپذيريد و يا آماده جنگ شويد!

     عباس فرمود: شتاب مكنيد تا پيام شما را به اباعبداللّه‏ برسانم. آنگاه با شتاب نزد امام
حسين(ع) آمد و جريان را به امام(ع) گفت.[54]

    در اين فاصله، تا عباس باز گردد، همراهان آن حضرت به نصيحت كوفيان پرداختند و
آنان را از تن دادن به جنگ با امام حسين(ع) پرهيز مى‏دادند، و در ضمن چون سدّى
پولادين در مقابل آنان ايستاده و از پيشروى به سوى خيمه‏ها بازشان مى‏داشتند.

     حبيب بن مظاهر خطاب به سپاه دشمن فرمود: چه بد جماعتى هستيد! همان
گروهى كه در روز قيامت محشور مى‏شوند در حالى كه خون فرزندان رسول خدا(ص) و
بندگان سحرخيز و ذكر گوى اين شهر (كوفه) به گردنشان باشد.

     عزرة بن قيس از سپاه دشمن گفت: اى حبيب! هر چه مى‏توانى خودستايى كن! زهير
بن قين در پاسخ او فرمود: اى عزره! خداى عزّوجل آنان (اهل بيت) را پاك كرده و هدايت
بخشيده است. از خدا بترس. من خير خواه توأم. تو را به خدا سوگند مى‏دهم از آن گروهى
مباش كه به يارى گمراهان شتافتند و به خاطر خشنودى آنان، انسان‏هاى پاك و طاهر را
مى‏كشند.[55]

    عزره گفت: زهير! تو از شيعيان اين خاندان نبودى! تو عثمانى هستى! (پس چرا به
حمايت از آنان برخاستى)

     زهير: حال كه اينجا هستم. آيا اين به تو نمى‏گويد كه از پيروان اين خاندانم! به خدا
سوگند! نه دعوت نامه به او نوشتم و نه قاصدى نزد او فرستادم و نه وعده ياريش دادم!
بلكه در ميان راه، او را ديدار كردم، با ديدن او به ياد رسول خدا(ص) و منزلت امام
حسين(ع) افتادم و نزد او شتافتم. چون دانستم دشمن به او رحم نمى‏كند، تصميم به
ياريش گرفتم تا جانم را فدايش نمايم. و بدين وسيله حقوق خدا و پيامبرش را كه شما
ناديده گرفتيد، حفظ كرده باشم.[56]

مهلت خواستن شب عاشورا

     چون عباس پيام لشكر عمر سعد را به امام حسين(ع) رساند. امام (ع) به عباس فرمود:

     اگر بتوانى آنان را متقاعد كنى كه جنگ را تا فردا به تأخير اندازند، و امشب را
به ما مهلت دهند. تا به درگاه خداوند راز نياز كنيم، نماز بخوانيم، استغفار كنيم، او
خوب مى‏داند كه به خاطر او نماز و تلاوت قرآن و دعا و استغفار را دوست مى‏دارم.[57]

    عباس(ع) با شتاب خود را به نيروهاى دشمن رساند و فرمود: اباعبداللّه‏ مى‏گويد:
امشب را به ما مهلت دهيد تا در اين باره بينديشيم!

     چون خبر به عمر بن سعد رسيد او مردّد شد، از فرماندهان نظر خواست. به شمر گفت:
نظر تو چيست؟

     شمر گفت: شما فرمانده هستيد، هر چه مصلحت بدانى، همان عمل خواهد شد.

     عمر سعد گفت: مهلت نمى‏دهم!

     عمروبن حجّاج گفت: سبحان‏اللّه‏! اگر اينان از اهل ديلم بودند (كنايه از كفّار) و چنين
تقاضايى داشتند، شايسته بود كه اجابت كنى.

     قيس بن اشعث گفت: درخواست آنان را پاسخ بگو و به آنان مهلت ده ولى به خدا
سوگند! اينان فردا جنگ خواهند كرد.

     ابن سعد گفت: به خدا سوگند! اگر بدانم چنين مى‏كنند، هرگز به آنان مهلت
نمى‏دادم.[58]

    سرانجام فرستاده ابن سعد به همراه حضرت عباس نزد امام حسين(ع) آمد و گفت: تا
فردا به شما مهلت مى‏دهيم. اگر تسليم شديد، شما را نزد امير عبيداللّه‏ زياد خواهيم برد و
اگر سرباز زديد، با شما خواهيم جنگيد. اين پيام را رساند و بازگشت.[59]

تحكيم مواضع و استحكامات

     امام حسين(ع) كه مى‏دانست جنگ صورت مى‏گيرد، به تحكيم مواضع و استحكامات
پرداخت. تا دشمن به سادگى نتواند به اهداف خويش دست يابد، نيز خيمه‏ها از دسترسى
دشمن به دور بمانند و در اين راستا، به يارانش دستور داد خيمه‏ها را نزديك يكديگر قرار
دهند و طناب خيمه‏ها را در يكديگر گره بزنند و مانع ايجاد كنند، تا با دشمن تنها از يك
طرف روبه‏رو شوند. و خيمه‏ها پشت سر و طرف راست و چپ سپاه امام قرار گيرند.[60]

    همچنين امام حسين(ع) دستور داد، اطراف خيمه‏ها را كانال و خندق بكنند و چوب
و نى و بوته در آن بريزند، و به محض حمله دشمن، هيزم‏ها را آتش زده تا راه ارتباطى
دشمن با خيمه‏ها قطع شود و فقط از يك سوى با دشمن درگير شوند.[61]

خطبه شب عاشورا

     در غروب روز تاسوعا اباعبداللّه‏الحسين(ع) ياران و اصحاب خويش را فراخواند و براى
آنان سخنرانى كرد. امام سجاد(ع) مى‏فرمايد: من بيمار بودم ولى در جمع آنان حاضر
شدم تا سخنان پدرم را بشنوم، امام(ع) به اصحاب خود فرمود:[62]

    خدا را به بهترين وجه ستايش مى‏كنم. و در سختى‏ها و راحتى‏ها او را بر
نعمت‏هايش سپاسگزارم. خدايا تو را سپاس مى‏گويم كه بر ما خاندان، نبوت كرامت
كردى؛ و دانش قرآن و شناخت دين را به ما ارزانى داشتى. و به ما گوش شنوا و
چشم بينا و دلى روشن عطا نمودى. ما را از زمره سپاسگزاران و شاكران قرارده.

     «امّا بعد، من يارانى باوفاتر و بهتر از ياران خويش سراغ ندارم و اهل‏بيتى
نيكوتر و ارزشمندتر از خاندان خود نمى‏شناسم. خداوند به همه شما به خاطر
يارى من، پاداش نيك دهد. آگاه باشيد، گمان دارم كه فردا كار ما با اينان به جنگ
خواهد انجاميد. من به شما اجازه مى‏دهم، همه آزاديد هر كجا خواستيد برويد، من
بيعت خويش را از شما برداشتم، در سياهى شب از اينجا دور شويد و راه خويش
پيش گيريد. هر كدام از شما دست يك تن از اهل‏بيت مرا بگيرد و همراه ببرد، در
روستاها و شهرها پراكنده شويد، تا خداوند فرج خود را براى شما مقرّر بدارد. اين
مردم (لشكر كوفيان) مرا مى‏خواهند، و هرگاه به من دست يابند با ديگران كارى
ندارند.[63]

پاسخ ياران امام(ع)

     بنى هاشم و اصحاب به ترتيب سخن گفته اعلان وفادارى كردند. نخستين كسى كه به
پا خاست و سخن گفت، عباس بن على(ع) بود. او به امام عرض كرد: چرا دست از تو
برداريم؟ براى چه بعد از تو زنده بمانيم؟ خداوند هرگز چنين روزى را نياورد!

     آنگاه ساير بنى‏هاشم، فرزندان امام، فرزندان امام مجتبى و فرزندان عبداللّه‏ بن جعفر
نيز مانند او سخن گفتند.[64]

اذن به فرزندان عقيل

     امام حسين(ع) به فرزندان عقيل فرمود: كشته شدن مسلم براى شما كافى است. من
به شما اذن دادم، برويد.[65]

    آنان پاسخ دادند: سبحان‏اللّه‏، مردم به ما چه مى‏گويند؟! آيا نمى‏گويند بزرگ و سرور
خود را در ميان دشمن رها كرديد! نه در كنارش تيرى (به سوى دشمن) پرتاب كرديد و نه
نيزه‏اى زديد و نه شمشيرى از نيام كشيديد! به خدا سوگند! كه هرگز چنين نكنيم! بلكه
جان و مال و فرزندان خود را فداى تو مى‏سازيم. در كنار تو مى‏جنگيم تا كشته شويم.
ننگ باد بر زندگى پس از تو.[66]

    سپس مسلم بن عوسجه، زهيره بن قين و اصحاب به پاخاستند و هر كدام اظهار
وفادارى كردند، گفتند: اگر دست از يارى تو برداريم در پيشگاه خدا چه عذرى خواهيم داشت!

     آنگاه امام حسين(ع) در حقّ آنان دعا كرد[67] و فرمود: سرهاى خود را بلند كنيد و
جايگاه و منزلت خويش را در بهشت ببينيد! اصحاب و ياران امام(ع) سر به سوى آسمان
بلند كردند و جايگاه و مقام خود را ديدند و به يكديگر نشان مى‏دادند. و چون روز عاشورا
جنگ آغاز شد، به استقبال نيزه‏ها و شمشيرها مى‏شتافتند تا هر چه زودتر به آن مقام و
منزلت راه يابند.[68]

سخن حضرت قاسم(ع)

     قاسم فرزند امام حسن(ع)، نوجوانى نابالغ كه به سخنان عمويش اباعبداللّه‏ در جمع
ياران گوش مى‏داد، پس از اظهار وفادارى ياران و بشارت به شهادت آنان، حضور عموى
مهربانش رسيد و عرض كرد: عموجان! آيا من هم شهيد مى‏شوم؟

     امام با مهربانى فرمود: فرزندم! مرگ نزد تو چگونه است؟

     عرض كرد: اى عمو! مرگ در كام من شيرين‏تر از عسل است!

     امام (ع): عمويت به فدايت! آرى تو نيز از شهيدان خواهى بود.[69]

عدم احساس درد شمشير

     از امام باقر(ع) چنين روايت شده‏است: حسين بن على(ع) قبل از شهادت به يارانش
فرمود: رسول خدا(ص) به من خبر داده‏است، تو به عراق مى‏روى، به سرزمينى كه
پيامبران خدا و جانشينان آنان در آنجا رفت و آمد داشتند … تو در آن سرزمين به شهادت
مى‏رسى، جمعى از ياران تو نيز به همراهت به شهادت مى‏رسند. اينان درد شمشير و نيزه
را حسّ نمى‏كنند. و اين آيه از قرآن را تلاوت كرد: «قلنا يا نار كونى بردا و سلاما على
ابراهيم». جنگ بر تو و اصحابت سرد و سلامت خواهد بود. پس بشارت باد شما را. به خدا
سوگند! اگر ما را بكشند نزد پيامبرمان خواهيم رفت.[70]

اجازه رفتن به محمد بن بشر حضرمى

     در شب عاشورا به يكى از ياران امام(ع) به نام محمد بن بشر حضرمى خبر رسيد كه
فرزندش در مرز به اسارت دشمن در آمده است. او از اين خبر ناراحت شد و گفت: «دوست
نداشتم زنده باشم و تو اسير شوى!» چون امام حسين(ع) اين سخنان را شنيد فرمود:
«خداوند تو را رحمت كند، بيعت خود را از تو برداشتم، برو و براى آزادى فرزندت
تلاش كن»

     او در پاسخ گفت: «طعمه درندگان بيابان شوم اگر بخواهم از تو جدا شوم»

     امام حسين(ع) فرمود: پس اين لباس‏ها (برديمانى، جامه) را به فرزندت كه همراه
توست بده تا براى رهايى برادرش مصرف كند. نوشته‏اند: اين جامه‏ها ارزش زيادى
داشت.[71]

اشعار امام حسين(ع) در شب عاشورا

     امام سجاد(ع) مى‏فرمايد: در شب عاشورا بيمار بودم، عمه‏ام زينب مرا پرستارى
مى‏كرد، پدرم برخاست به خيمه خود رفت، جَون (جوين) غلام ابوذر با وى بود و
شمشيرش را اصلاح مى‏كرد. پدرم اين اشعار را مى‏خواند:

يا دَهر أفٍّ لَكَ مِن خليلِ

 كَمْ لَك بِالاِشراقِ وَ الاَْصيل

مِن صاحبٍ وَ طالبٍ قتيلِ

 وَالدَّهر لايَقْنعُ بالبديلِ

وَانِّما الاَْمرُ اِلى الجليلِ

 وَ كُلُّ حىٍّ سالِكٌ سَبيلى

     اى روزگار افُ بر تو باد بر آن دوستى‏ات. چه بسيار صبح و شام كه صاحب و طالب حقّ
كشته شده و روزگار بديل و جايگزين نمى‏پذيرد. امور به خداى بزرگ باز مى‏گردد، و هر
زنده‏اى، اين راه را خواهد رفت.

     آن حضرت سه بار اين اشعار را تكرار كرد. منظور پدرم را دريافتم. بغض گلويم را فشرد،
ولى خود را كنترل كردم. عمه‏ام زينب چون اشعار را شنيد، خود را به شتاب به برادر
رساند، و نتوانست خود را كنترل كند، گفت: «واى از اين مصيبت! اى كاش مرده بودم و
چنين روزى را نمى‏ديدم، اى يادگار گذشتگان  و اى پناه بازماندگانم. گويا امروز عزيزانم را
از دست دادم. اين پيشامد، مصيبت پدرم على، مادرم فاطمه و برادرم حسن را زنده كرد.

     امام حسين(ع) در حالى كه اشك چشمانش را پر كرده بود، نگاهى به زينب كبرى كرد
و فرمود: «خواهرم! مباد شيطان شكيبايى را از تو بربايد ـ اگر مرغ قطا را آزاد مى‏گذاشتند
در آشيانه خود مى‏آرميد.»

     زينب گفت: اين كه به ستم تو را خواهند كشت دل مرا بيشتر آتش مى‏زند. آنگاه به
روى خود سيلى زد، گريبان چاك كرد و بيهوش به زمين افتاد.

     اباعبداللّه‏الحسين(ع) برخاست. آب آورد به صورت خواهر پاشيد، تا به هوش آمد، به
وى فرمود: «خواهر! تقواى الهى را پيشه ساز، و با شكيبائى خود را تسلّى ده، بدان كه تمام
زمينيان مى‏ميرند و اهل آسمان باقى نمى‏مانند. و هر چيزى فانى است جز خداوند كه
هستى را به قدرت خويش آفريد. و او همه را باز گرداند و برانگيزاند، و او خداى واحد است
پدرم بهتر از من، مادرم بهتر از من، برادرم بهتر از من بودند و رفتند. من و هر مسلمانى
بايد به رسول خدا(ص) تأسى كنيم و از او سرمشق بگيريم.» اين چنين امام(ع) خواهرش
را تسلّى داد و آرام كرد و سپس فرمود: «خواهر! تو را به خدا سوگند! در مصيب من گريبان
چاك نزن صورت مخراش و پس از شهادتم شيون مكن»[72] آنگاه كه زينب كبرى آرام گرفت،
امام(ع) او را نزد على‏بن الحسين نشاند.

     امام (ع) سپس به زنان حرم سفارش كرد، پس از شهادتش گريبان چاك نزنند و شيون
وزارى نكنند، و صورت نخراشند.[73]

راز و نياز امام و ياران او

     امام حسين(ع) و يارانش شب عاشورا را با نيايش و نماز و استغفار و خواندن قرآن به
سر بردند كه صداى نجوا و زمزمه نيايش آنان، همچنون كندوى زنبوران به گوش مى‏رسيد.

     گروههاى گشتى سپاه عمر ابن سعد كه گذرشان به پشت خيمه‏هاى امام حسين(ع)
افتاده بود، يكى از آنان صداى تلاوت قرآن اباعبداللّه‏ الحسين(ع) را شنيد: امام(ع) اين آيه
را تلاوت مى‏كرد:

     «وَ لا يحسبن الذين كفروا انّما نُمْلى لَهُم خيرٌ لاِنَفْسِهُم انّما نُمْلى لَهُم ليزدادوا
اِثما وَلهم عذابٌ مهين. ما كان اللّه‏ُ لِيذر المؤمنين عَلى ما انتم عليه حتّى يميز
الخبيث من الطيّب.[74]

    كافران، گمان نبرند كه به آنان مهلت داديم، به حالشان سودمندتر است، بلكه به آنان
مهلت داديم تا بر گناهانشان بيفزايند و براى آنان عذابى خواركننده است. خداوند هرگز
مؤمنان را رها نكند، تا خبيث از پاكيزه تمييز داده شود.

     يكى از نيروهاى عمر سعد كه اين آيه را شنيد گفت: به خداى كعبه سوگند! ما همان
پاكان هستيم كه از شما جدا شده‏ايم. ضحاك بن عبداللّه‏ از ياران امام(ع) كه آن مرد را
شناخت به برير گفت: آيا او را مى‏شناسى؟ گفت: نه

     ـ او ابو حرب سبيعى، عبداللّه‏ بن سمر(شهر) نام دارد او بذله‏گو، دليرو غافل كش و هم
خوشخوى است كه به جهت كارهاى بدش مدتى در زندان سپرى كرده است.

     برير به او گفت: اى فاسق! گمان مى‏برى خدا تو را از پاكان قرار داده است؟!

     ابو حرب گفت: تو كيستى؟

     ـ من برير بن خضيرم.

     گفت اى برير! «اناللّه‏… دريغم آيد به خدا هلاك شدى، به خدا هلاك شدى»

     ـ اى ابا حرب!، مى‏خواهى از گناهان كبيره‏اى كه انجام داده‏اى توبه كنى و به سوى خدا
باز گردى؟! سپس برير به او گفت: به خدا سوگند! كه پاكيزگان ماييم و پليد و فاسقان شما
هستيد.

     ابا حرب: من بر درستى سخن تو گواهى مى‏دهم.

     سپس ميان او و ضحاك‏بن عبداللّه‏، از ياران امام حسين (ع)، سخنانى مبادله شد، آن
گاه او برفت و شبانگاه عزره‏بن قيس همراه سواران خود مراقب ما بودند.[75]

بررسى وضعيت دشمن توسط امام(ع) در نيمه‏هاى شب

     امام حسين(ع) در نيمه‏هاى شب عاشورا به تنهايى از خيمه‏اش بيرون رفت و
خيمه‏ها و وضعيت زمين اطراف را زير نظر گرفت. نافع بن هلال كه امام را تنها ديد در پى
او روانه شد. امام از او پرسيد چرا به دنبال من مى‏آيى؟

     عرض كرد: يابن رسول‏اللّه‏ ديدم به سوى لشكر دشمن مى‏رويد، بر جان شما بيمناك شدم.

     امام فرمود: اطراف را بررسى مى‏كنم تا ببينيم فردا دشمن از كجا حمله خواهد كرد.

     امام(ع) به سوى خيمه‏ها بازگشت در حالى كه دست نافع را گرفته بود به او فرمود: به
خدا سوگند! اين وعده‏اى است تخلّف‏ناپذير. آنگاه به نافع فرمود: اين راه را كه در ميان دو
كوه قرار گرفته مى‏بينى؟ در اين دل شب از اين راه برو و خود را نجات ده.

     نافع بن هلال خود را به قدم‏هاى امام انداخت و گفت: مادرم در سوگم بگيريد (اگر
چنين كنم.) خدا بر من منّت نهاده كه در جوار شما به شهادت برسم. سيد ابن طاووس
نقل مى‏كند: كه در شب عاشورا، 32 تن از سپاه عمر سعد، به سپاه امام حسين (ع)
پيوستند.[76]

اعلان وفادارى مجدّد اصحاب

     نافع مى‏گويد: امام حسين(ع) وارد خيمه زينب كبرى شد. و من بيرون خيمه ايستاده
و منتظر امام بودم. شنيدم زينب به امام مى‏گفت: آيا از تصميم يارانت آگاهى و مى‏دانى
كه فردا تو را در مقابل دشمن رها نمى‏كنند؟

     امام(ع) فرمود: آنان به مانند اشتياق كودك به پستان مادر به شهادت علاقه‏مندند!
نافع چون سخن زينب را شنيد، با چشمى پر اشك خود را به حبيب بن مظاهر رساند و او
را از جريان آگاه ساخت. حبيب گفت: اگر منتظر دستور امام نبودم همين الان به دشمن
حمله مى‏كردم.

     نافع به او گفت: هم‏اكنون اباعبداللّه‏ در خيمه خواهرش زينب است. و خواهرانش
برگردش جمع هستند، اگر ممكن است اصحاب را جمع كن تا سخن گفته زنان آرامش
يابند. حبيب، اصحاب را در كنار خيمه زينب جمع كرد، آنان فرياد زدند: اى خاندان
رسول خدا(ص)! اين شمشيرهاى ماست. سوگند ياد كرده‏ايم آنها را در غلاف نكرده تا با
دشمنان شما مبارزه كنيم. و اين نيزه‏هاى ماست كه در سينه دشمنانتان فرو خواهد
رفت.

     آنگاه زنان حرم از خيمه‏ها بيرون آمدند و گفتند: اى جوانمردان پاك سرشت! از
دختران پيامبر و فرزندان اميرمؤمنان حمايت كنيد. پس اصحاب صدايشان به گريه بلند شد.[77]

خواب امام در سحرگاه عاشورا

     امام حسين(ع) به هنگام سحر به خوابى سبك رفت، و چون بيدار شد فرمود: ياران
من مى‏دانيد در خواب چه ديدم؟ در خواب ديدم سگان به من حمله كردند تا مرا پاره پاره
كنند. در ميان آنها سگى ابلق ديدم كه از ديگر سگان وحشى‏تر و خون آشام‏تر بود، و آن
مردى است كه به بيمارى برص مبتلاست. و او قاتل من است. آنگاه جدم رسول خدا(ص)
را با گروهى از يارانش ديدم كه فرمود: فرزندم! تو شهيد آل محمدى. اهل آسمان‏ها و
عرش آمدنت را بشارت و مژده مى‏دهند. امشب به هنگام افطار نزد من خواهى بود. شتاب
كن و تأخير روا مدار. اينك فرشته‏اى از آسمان فرود آمده تا خون سرخت را در شيشه
سبز رنگى قرار دهد. اين خواب نشان از آن دارد كه مرگ نزديك است و بى‏ترديد وقت
كوچ از اين دنيا فرا رسيده است.[78]

    و اين چنين شب عاشورا با امضاء شهادت نامه عشاقّ به سر آمد.

---

[1] .  الفتوح، ج 5، ص 150-151.

[2] .  منطقه‏اى در كوفه مراصدالاطلاع، ج 1، ص 423.

[3] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 309؛ كامل، ج 4، ص 52.

[4] .            أَترك مُلك الـرّى و الـرّى رغبـة                    اَم اَرجِع مَذمومـا بِقتل حُسين

          وَ فِى قتلهِ النّار الّتى ليس دُونها                    حجابٌ و مُلك الرّى قُرّةُ عينى

                                                           كامل، ابن اثير، ج 4، ص 53.

[5] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 311؛ كامل، ج 4، ص 53.

[6] .  طبقات ابن سعد، ترجمه امام حسين، ص 69.

برخى نوشته‏اند: عمر بن سعد دو پسر داشت: يكى به نام حفص كه او را تشويق به جنگ با امام حسينع مى‏كرد. و
فرزند ديگرش پدر را به شدت از اين اقدام برحذر مى‏داشت. سرانجام حفص پيروز شد و همراه پدرش راهى كربلا شد. (الامام الحسين و اصحابه، ص 222).

[7] .  ارشاد، ج 2، ص 84.

[8] .  «كتب الىّ اهل مصر كم هذا ان اقدم، فاما اذ، كر هتمونى، فانا انصرف عنكم».

[9] .  تاريخ طبرى،، ج 4، ص 310-311؛ ارشاد، ج 2، ص 84-85.

[10] .            اَلان اذ علقتْ مخالبنابه                               يرجوالنجاة ولات حين مناص.

                                            تاريخ طبرى، ج 4، ص 311؛ ارشاد، ج 2، ص 86.

[11] .  همان.

[12] .  «لا اجيب ابن زياد الى ذلك ابدا، فهل هو الا الموت، فمر حبا به»، اخبار الطوال، ص 254.

برخى از مورخان براين عقيده‏اند كه عمر سعد نامه ابن زياد را به امام حسين(ع) نفرستاد چون پاسخ آن را از قبل
مى‏دانست. او مى‏فهميد كه امام حسين(ع) هرگز با يزيد بيعت نخواهدكرد. (بحارالأنوار، ج 44، ص 385)

[13] .  الفتوح، ج 5، ص 157؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 385-386.

[14] .  اخبار الطوال، ص 254.

[15] .  نام اين شخص را مصاب و مصابر نوشته‏اند. حياة الامام الحسين بن على، ج 3، ص 123

[16] .  الفتوح، ج 5، ص 157-158؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 386.

[17] .  بقره، آيه 14.

[18] .  الفتوح، ج 5، ص 158-159.

[19] .  همان.

[20] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 178.

[21] .  اخبار الطوال،  ص 353.

[22] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 387.

[23] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 387-388.

[24] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 388.

[25] .  ترجمه الامام حسين و مقنله، طبقات ابن سعد، ج 68؛ ارشاد، ج 2، ص 84.

[26] .  فتوح، ج 5، ص 159.

[27] .  أمالى صدوق، ص 101، مجلس 24، ج 3.

[28] .  اَمالى صدوق، ص 373، مجلس 70، ح 10.

[29] .  ترجمه الامام حسين و مقتله، طبقات ابن سعد، ص 69.

[30] .  كامل الزيارات، ص 75،باب 23، حديث 16.

[31] . 

قد علم القوم اذا تناكلوا    و احجم الفرسان اذا تناضلواانّى الشجاع البطل المقاتل    كأننى ليث عرينٍ باسلُ

[32] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 345-346.

[33] .  جمل من انساب‏الاشراف، ج 3، ص 389؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 311؛ ارشاد، ج 2، ص 86.

[34] .  تاريخ طبرى، همان، ص 312؛ ارشاد، همان.

[35] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 389؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 312.

[36] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 347؛ در جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 39؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 312، اين
ملاقات را به كيفيتى ديگر ذكر شده‏است.

[37] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 347-348.

[38] .  همان.

[39] .  طبرى، ج 4، ص 313؛ ارشاد، شيخ مفيد، ج 2، ص 87.

[40] .  كامل ابن اثير، ج 4، ص 55.

[41] .  طبرى، ج 4، ص 313؛ كامل، ابن اثير، ج 4، ص 54-55.

[42] .  طبرى، ج 4، ص 314.

[43] .  طبرى، ج 4، ص 314-315؛ ارشاد، ج 2، ص 88-89؛ كامل، ج 4، ص 55-56.

[44] .  تاريخ طبرى، همان.

[45] .  الامام حسين و اصحابه، ص 249.

[46] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 315؛ ارشاد، ج 2، ص 89.

[47] .  كافى، ج 4، ص 147، ح 7. ثقه‏الاسلام محمدبن يعقوب كلينى، متوفاى 328-329، تصحيح على اكبر غفارى
دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1367، چاپ سوم.

[48] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 349؛ ارشاد، ج 2، ص 89 با مختصر تفاوتى.

[49] .  همان، تاريخ طبرى، ج 4، ص 314؛ ارشاد، ج 2، ص 89 با مختصر تفاوتى برخى نوشته‏اند: چهار برادر با هم در
پاسخ شمر گفتند: خدا تو و امان نامه تو را لعنت كند. آيا به ما امان مى‏دهى ولى فرزند رسول خداص امان نداشته باشد! (طبرى، ج 4، ص 315)

[50] .  طبرى، ج 4، ص 315؛ ارشاد، ج 2، ص 89-90.

[51] .  مقتل خوارزمى، ج 1، ص 353 در تاريخ طبرى و ارشاد، فقط نام رسول خدا آمده است، همان.

[52] .  «ليس لك العويل يا اخيّة اسكتى‏رحمك اللّه‏، ارشاد، همان.

[53] .  يا عباس، اركب ـ بنفسى انت يا اخى ـ حتى تلقاهم و تقول لهم: مالكم و ما بدالكم؟ و تسألهم عما جاء بهم، ارشاد،
همان.

[54] .  ارشاد، ج 2، ص 90.

[55] .  نفس المهموم، ص 226.

[56] .  جمل من انساب الاشراف، ج 3، ص 392؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 315-316.

[57] . «ارجع اليهم فان استطعت اَن تُؤخِّرهم الى الغُدْوَةِ و تدفعهم عنا العشّيةَ، لِانّا نصلِّى لرِّبنا الليلةَ و نَدعوه و نستَغْفِرهُ
فهو يعلم أنِّى قد اُحِبُّ الصّلاةَ لهُ و تلاوةَ كتابه والدُّعاءَ و الاستغفارَ» تاريخ طبرى، ج 4، ص 316؛ ارشاد، ج 2، ص 90-91؛ كامل، ج 4، ص 57.

[58] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 316-317.

[59] .  ارشاد، ج 2، ص 91.

[60] .  ارشاد، ج 2، ص 94؛ كامل، ج 4، ص 59.

[61] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 320.

[62] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 317؛ ارشاد، ج 2، ص 91.

[63] .  اُثنى عَلى اللّه‏ اَحْسن الثّناءَ وَ اَحمْدُهُ عَلى السَّراء وَ الصّزاء اللّهم اِنّى احمدُكَ عَلى اَن اَكْرَمْتَنا بالنُّبوةِ وَجعَلتَ لَنا اَسماعا
وَ اَبصارا و افئدةً وَ علَّمتنا القُرَآن وَ فقّهَتَنا فىِ الدّين فاجْعلنا لك من الشّاكرين. امّا بعد فانّى لا اعلم اصحابا اَوْفى وَ لا خيرا من اَصحابى و لا اَهَل بيتِ ابَرُّ وَ لا اَوْصل مِن اهل بيتى فجزاكمُ اللّه‏ُ جميعا عنّى خيرا اَلا و انّى لاظنّ آخر يومٍ لنا مِن هؤلاء وانّى قَد اذنتُ لكم جميعا فانْطَلقوا فى حلٍّ ليس عليكم منّى ذمام، هذا الليل قد غشيكم فاتّخذوه جملاً و ليأخُذ كُلُّ رَجُلٍ منكم بِيد رجلٍ مِن اَهلْ بَتيى فجزاكُم اللّه‏ُ جميعا ثُمّ تَفَرّقوا فىِ البلادِ فى سوادِكُم وَ مدائِنكم حتى‏يُفرّجَ اللّه‏ُ فانِ القوم يَطلبُونَنى وَ لو اَصابونى لَهُوا عن طلبِ غيرى، (كامل، ج 4، ص 57-58؛ طبرى، ج 4، ص 317-318؛ ارشاد، ج 2، ص 91 تا «.. فاتخذوه جملاً، آمده است.

[64] .  ارشاد، ج 2، ص 91.

[65] .  «يا بنى عقيل، حسبكم من القتل بمسلم، فاذهبوا انتم فقد اذنت لكم» ارشاد، ج ص، ص 92.

[66] .  طبرى، ج 4، ص 318؛ ارشاد، همان.

[67] .  ارشاد، ج 2، ص 93.

[68] .  الخرائج و الجرائج، ج 2، ص 847-848، ح 62؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 298.

قطب الدين راوندى، متوفى 573، مؤسسه الامام المهدى قم، 1409، چاپ اول.

[69] .  مدينه المعاجز، ج 4، ص 215، حديث 295، نفس المهموم، ص 230.

[70] .  الخرائج و الجرائج، ج 2، ص 848، ح 63؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 80.

[71] .  لهوف، ص 40-41.

[72] .  يا اُختاه! اتّقياللّه‏ و يعزّى بعزاء اللّه‏، و اعلمى َانّ اهل الارض يموتون و اِهلَ السماءِ لا يَبْقُونَ، و اَنّ كُلَّ شى‏ءٍ هالكُ، اِلاّوجهَ اللّه‏ِ الذى خلق الخلقَ بقدرته، و يَبْعتْ الخلقَ و يَعُودون، و هو فردوحدَه، اِبى خير منّى، و امّى خيرٌ منّى و اخى خيرٌ منى، ولى و لكل مسلم برسول اللّه‏ صلى‏اللّه‏ عليه و آله اسوة … و قال لها: يا اُخيّة اِنَىّ اَقِسمتُ فَأبرِّىِ قَسمى، لا تشقىِّ عَلّى جيبا و لا تخمِشى علىَّ وَجها، و لا تدعِى علىّ يالويل والثبور اذا انا هلكت. ثم جاءَ بها حتى اجلسها عندى. تاريخ طبرى، ج 4، ص 319؛ ارشاد، ج 2، ص 93-94؛ كامل، ج 4، ص 58-59؛ تاريخ يعقوبى، ج 1، ص 170، با اختصار

[73] .  مقتل خوارزمى، جزء 1، ص 339.

[74] .  آل عمران 3 آيات 178-179.

[75] .  تاريخ طبرى، ج 4، ص 319-320؛ ارشاد، ج 2، ص 95 با تلخيص.

[76] .  لهوف، ص 154؛ دمع السجوم، ص 252.

[77] .  مقتل الحسين، مقرّم، ص 218-219.

[78] .  مقتل الحسين خوارزمى، ج 1، ص 356.