عقل ،ظرفیت حق نمای آدمی

باسمه تعالی

  عقل ،ظرفیت حق نمای آدمی

                                                                                             ((  آشنائی با لشکریان عقل وجهل ))

عقل حقیقی و واقعی برخلاف «شبه عقل» و «جهل»، نوری است در کانون وجود انسان که حقیقت عالی هستی، یعنی آفریدگار را به انسان می شناساند و توجه انسان را به سوی او معطوف می دارد، و غیر او را از نظر انسان می اندازد، وهمواره آدمی را – در صورتی که این نور را نپوشانده و تیره  و تار نسازد- به توجه به آفریدگار و پرستش او و ترک مخالفت با دستورهای او و کسب رضای او و دل کندن از هر چه غیر او و روی آوردن به سوی او و خواستن هرچیز از او، و در سختیها پناه جویی به او، فرا می‌خواند، و حقیقت خود این نور، حقیقت شناخت و توجه و حبّ است به آفریدگار و اطاعت و تسلیم در برابر او. [1]

حضرت امام خمینی(ره) عقل را به عنوان ظرفیت حق نمای‌ آدمی به آیینه ای تشبیه کرده که از خورشید نور می گیرد و به اندازه ظرفیت و شعاع خود که از نور حق تجلی یافته روشنی می بخشد. می فرماید: آئینه ای که رو به آفتاب گرفته شده و نورش به دیوار می افتد، نور او از خورشید است، حجم آئینه به هر اندازه باشد، نوری هم که جذب و از خود ساطع می کند به همان اندازه محدود است، هر چه آئینه بزرگ تر نورش بیشتر است. [2] عقل به عنوان ظرفیت حق نمای آدمی آنگاه تجلی نور الهی می گردد که به لشکریان عقل آراسته و از لشکریان جهل پیراسته گردد. جهت آشنائی و رهیافت به لشکریان عقل وجهل به روایت امام صادق(ع) اشاره می کنیم. 

سماعه گوید خدمت حضرت صادق(علیه السّلام) بودم و جمعى از دوستانش هم حضور داشتند که ذکر عقل و جهل به میان آمد. حضرت فرمود: عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید.

سماعه گوید:  فدایت شوم غیر از آنچه شما بما فهمانیده‏اید نمیدانیم.

حضرت فرمود: خداى عزوجل عقل را از نور خویش و از طرف راست عرش آفرید و آن مخلوق اول از روحانیین است پس بدو فرمود: پس رو، او پس رفت. سپس فرمود: پیش آى، پیش آمد. خداى تبارک و تعالى فرمود: ترا با عظمت آفریدم و بر تمام آفریدگانم شرافت بخشیدم. سپس جهل را تاریک و از دریاى سرکش شور و تلخ آفرید به او فرمود: پس رو، پس رفت.فرمود: پیش بیا، پیش نیامد.

فرمود: گردن‏کشى کردى؟ او را از رحمت خود دور ساخت. سپس براى عقل هفتاد و پنج لشکر قرار داد.

چون جهل، مکرمت و عطای خدا را نسبت به عقل دید دشمنى او را در دل گرفت و عرض کرد: پروردگارا این هم مخلوقى است مانند من. او را آفریدى و گرامیش داشتى و تقویتش نمودى. من ضد او هستم و بر او توانائى ندارم آنچه از لشکر به او دادى بمن هم عطا کن.

فرمود: میدهم ولى اگر بعد از آن نافرمانى کردى تو را و لشکر تو را از رحمت خود بیرون میکنم.

جهل گفت: خشنود شدم.

پس هفتاد و پنج لشکر باو عطا کرد، همانند هفتاد و پنج لشکرى که به عقل عنایت کرده بود[3].

لشکریان عقل و جهل  بدین قرار است:

     لشکریان عقل                                                                                                                لشکریان جهل

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ                                                                                                    ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ                                                                                                           ۱- خیر وزیر عقل                            الْجُنْدَ الْخَیْرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْ                     شر،وزیر جهل

۲- ایمان                                            وَالْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَ                                                                   کفر

۳- تصدیق حق                                         وَالتَّصْدِیقُ وَ ضِدَّهُ الْجُحُودَ                                                       انکار حق

۴- امیدوارى                                            وَالرَّجَاءُ وَ ضِدَّهُ الْقُنُوطَ                                                          نومیدى

۵- عدل و دادگرى                                         وَالْعَدْلُ وَ ضِدَّهُ الْجَوْر                                                          ستم

۶- خشنودى                                                 وَ الرِّضَا وَ ضِدَّهُ السُّخْطَ                                                      قهر و خشم

۷- سپاسگزارى                                              وَ الشُّکْرُ وَ ضِدَّهُ الْکُفْرَانَ                                                       ناسپاسى

۸- چشم داشت به رحمت خدا                          وَ الطَّمَعُ وَ ضِدَّهُ الْیَأْسَ                                                          یأس از رحمت حق

۹- توکل به خدا                                             وَ التَّوَکُّلُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ                                                      حرص به اسباب دنیا

۱۰- رأفت و مهربانى                                         وَ الرَّأْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَسْوَةَ                                                   قساوت قلب و بی رحمی

۱۱-  رحمت                                              وَ الرَّحْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْغَضَبَ                                                      غضب

۱۲- دانش و فهم                                            وَ الْعِلْمُ وَ ضِدَّهُ الْجَهْلَ                                                           نادانى

۱۳- فهم و درک                                          وَالفَهمُ وَ ضِدّهُ الحُمْق                                                             حماقت

۱۴- عفت وپاکدامنى                                     وَ الْعِفَّةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَتُّکَ                                                            پرده دری و بی عفتی

۱۵- پارسائى و بی رغبتی                                  وَ الزُّهْدُ وَ ضِدَّهُ الرَّغْبَةَ                                                         دنیاپرستى و رغبت به دنیا

۱۶- مدارا و خوشرفتارى                                   وَ الرِّفْقُ وَ ضِدَّهُ الْخُرْقَ                                                         بدرفتارى

۱۷- خوف از خدا                                           وَ الرَّهْبَةُ وَ ضِدَّهُ الْجُرْأَةَ                                                         جرأت یافتن بر خدا

۱۸- تواضع                                                    وَ التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْکِبْرَ                                                        خود بزرگ بینی

۱۹- طمأنینه در حرکت                                     وَ التُّؤَدَةُ وَ ضِدَّهَا التَّسَرُّعَ                                                        شتابزدگى

۲۰- بردباری                                                   والْحِلْمُ وَ ضِدَّهَا السَّفَهَ                                                         سبکی و سفاهت

۲۱- سکوت به موقع                                         وَ الصَّمْتُ وَ ضِدَّهُ الْهَذَرَ                                                       سخن بی معنی

۲۲- اظهار اطاعت از حق                                   والِاسْتِسْلَامُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِکْبَار                                                  نافرمانی و سرکشی

۲۳- اعتقاد قلبی                                               وَ التَّسْلِیمُ وَ ضِدَّهُ الشَّکَّ                                                       شک و تردید

۲۴- صبر بر ناگواری                                      وَ الصَّبْرُ وَ ضِدَّهُ الْجَزَعَ جزع                                                     شکایت از ناگواری ها

۲۵- گذشت                                                    وَ الصَّفْحُ وَ ضِدَّهُ الِانْتِقَامَ                                                         انتقام

۲۶- بی نیازی                                                                وَ الْغِنَى وَ ضِدَّهُ الْفَقْرَ                                         فقر و نیاز

۲۷- تذکر                                                                     وَ التَّذَکُّرُ وَ ضِدَّهُ السَّهْوَ                                        سهو

۲۸- درخاطر نگه داشتن                                                  وَ الْحِفْظُ وَ ضِدَّهُ النِّسْیَانَ                                       فراموشی

۲۹- مهر ورزی                                                             وَ التَّعَطُّفُ وَ ضِدَّهُ الْقَطِیعَةَ                                    دوری و کناره گیری

۳۰- قناعت                                                                   وَ الْقُنُوعُ وَ ضِدَّهُ الْحِرْصَ                                   حرص و آز

۳۱- یاری رسانی                                                          وَ الْمُؤَاسَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمَنْعَ                                    خودداری از خدمت

۳۲- دوستی و مودّت                                                      وَ الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ                                     دشمنی و عداوت

۳۳- پیمان و وفاداری                                                          وَ الْوَفَاءُ وَ ضِدَّهُ الْغَدْرَ                                      پیمان شکنی

۳۴- فرمانبرداری و اطاعت                                              وَ الطَّاعَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَعْصِیَةَ                                      معصیت و نافرمانی

۳۵- خضوع و فروتنی                                                     وَ الْخُضُوعُ وَ ضِدَّهُ التَّطَاوُلَ                                    خود بزرگ بینی

۳۶- سلامت                                                                 وَ السَّلَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ                                       مبتلا شدن

۳۷- حبّ و دوستی                                                        وَ الْحُبُّ وَ ضِدَّهُ الْبُغْضَ                                           بغض و خشم

۳۸- صدق و راست گوئی                                                 وَ الصِّدْقُ وَ ضِدَّهُ الْکَذِبَ                                        کذب و دروغگوئی

۳۹- حق گرائی                                                              وَ الْحَقُّ وَ ضِدَّهُ الْبَاطِلَ                                          باطل گرائی

۴۰- امانت داری                                                            وَ الْأَمَانَةُ وَ ضِدَّهَا الْخِیَانَةَ                                        خیانت

۴۱- اخلاص                                                                وَ الْإِخْلَاصُ وَ ضِدَّهُ الشَّوْبَ                                     ناخالصی

۴۲- چالاکی و شهامت                                                    وَ الشَّهَامَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَادَةَ                                        سستی

۴۳- فهم و زیرکی                                                          وَ الْفَهْمُ وَ ضِدَّهُ الْغَبَاوَةَ                                            کودنی

۴۴- شناخت و معرفت                                                    وَ الْمَعْرِفَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِنْکَارَ                                        انکار

۴۵- مدارا و راز داری                                                     وَ الْمُدَارَاةُ وَ ضِدَّهَا الْمُکَاشَفَةَ                                    فاش کردن راز

۴۶- یک رویی                                                             وَ سَلَامَةُ الْغَیْبِ وَ ضِدَّهَا الْمُمَاکَرَةَ                                   دو رویی و دغل بازی

۴۷- کتمان و پرده پوشی                                                وَ الْکِتْمَانُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْشَاءَ                                             افشاگری

۴۸- نمازگزاردن                                                           وَ الصَّلَاةُ وَ ضِدَّهَا الْإِضَاعَةَ                                           تباه کردن نماز

۴۹- روزه گرفتن                                                         وَ الصَّوْمُ وَ ضِدَّهُ الْإِفْطَارَ                                               روزه خواری

۵۰- جهاد کردن                                                         وَ الْجِهَادُ وَ ضِدَّهُ النُّکُولَ                                                جهادگریزی 

۵۱- حج گزاردن                                                       وَ الْحَجُّ وَ ضِدَّهُ نَبْذَ الْمِیثَاقِ                                             پیمان حج شکستن

۵۲- سخن نگهداری                                                   وَ صَوْنُ الْحَدِیثِ وَ ضِدَّهُ النَّمِیمَةَ                                         سخن چینی

۵۳- نیکی به پدر و مادر                                             وَ بِرُّ الْوَالِدَیْنِ وَ ضِدَّهُ الْعُقُوقَ                                         نافرمانی پدر و مادر

۵۴- حقیقت گرائی                                                       وَ الْحَقِیقَةُ وَ ضِدَّهَا الرِّیَاءَ                                            ریاکاری

۵۵- نیکی و معرفت                                                      وَ الْمَعْرُوفُ وَ ضِدَّهُ الْمُنْکَرَ                                          زشتی و منکر

۵۶- پوشش گرائی                                                       وَ السَّتْرُ وَ ضِدَّهُ التَّبَرُّجَ                                              خود آرائی

۵۷- تقیّه                                                                  وَ التَّقِیَّةُ وَ ضِدَّهَا الْإِذَاعَةَ                                             بی پروائی

۵۸- انصاف                                                              وَ الْإِنْصَافُ وَ ضِدَّهُ الْحَمِیَّةَ                                            جانب داری از باطل

۵۹- خود آرائی برای همسر                                           وَ التَّهْیِئَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَغْیَ                                             زناکاری

۶۰- نظافت و پاکیزگی                                                 وَ النَّظَافَةُ وَ ضِدَّهَا الْقَذَرَ                                              کثافت و پلیدی

۶۱- حیا و آزرم                                                        وَ الْحَیَاءُ وَ ضِدَّهَا الْجَلَعَ                                               بی‌شرمی و بی‌حیائی

۶۲- میانه روی                                                          وَ الْقَصْدُ وَ ضِدَّهُ الْعُدْوَانَ                                              تجاوز از حد

۶۳- آسودگی                                                            وَ الرَّاحَةُ وَ ضِدَّهَا التَّعَبَ                                              به رنج انداختن

۶۴- آسان گیری                                                         وَ السُّهُولَةُ وَ ضِدَّهَا الصُّعُوبَةَ                                          سخت گیری

۶۵- برکت داشتن                                                        وَ الْبَرَکَةُ وَ ضِدَّهَا الْمَحْقَ                                               بی‌برکتی

۶۶- عافیت و تن درستی                                               وَ الْعَافِیَةُ وَ ضِدَّهَا الْبَلَاءَ                                                گرفتاری

۶۷- اعتدال                                                              وَ الْقَوَامُ وَ ضِدَّهُ الْمُکَاثَرَةَ                                               افزون طلبی

۶۸- حکمت و در طریق حق بودن                                  وَ الْحِکْمَةُ وَ ضِدَّهَا الْهَوَاءَ                                               پیروی از هوای نفس

۶۹- وقار و متانت                                                      وَ الْوَقَارُ وَ ضِدَّهُ الْخِفَّةَ                                                   سبکی و جلفی

۷۰- سعادت                                                              وَ السَّعَادَةُ وَ ضِدَّهَا الشَّقَاوَةَ                                              شقاوت

۷۱- توبه                                                                  وَ التَّوْبَةُ وَ ضِدَّهَا الْإِصْرَارَ                                                اصرار بر گناه

۷۲- استغفار                                                               وَ الِاسْتِغْفَارُ وَ ضِدَّهُ الِاغْتِرَارَ                                            بیهوده طمع بستن

۷۳ – دقت  مراقبت                                                     وَ الْمُحَافَظَةُ وَ ضِدَّهَا التَّهَاوُنَ                                             سهل انگاری

۷۴- دعا کردن                                                          وَ الدُّعَاءُ وَ ضِدَّهُ الِاسْتِنْکَافَ                                               سر باز زدن از دعا

۷۵- نشاط و شادابی                                                      وَ النَّشَاطُ وَ ضِدَّهُ الْکَسَلَ                                               کسالت

۷۶- شادابی                                                                وَ الْفَرَحُ وَ ضِدَّهُ الْحَزَنَ                                                 غم واندوهگینی

۷۷- الفت و همبستگی                                                   وَ الْأُلْفَةُ وَ ضِدَّهَا الْفُرْقَةَ                                                 تفرقه و جدایی

۷۸- سخاوت                                                      وَ السَّخَاءُ وَ ضِدَّهُ الْبُخْلَ                                                        بخیل بودن

آنگاه فرمود پس این صفات که لشکریان عقلند جز در پیغمبر و جانشین او و مؤمنى که خدا دلش را به ایمان آزموده جمع نشود اما دوستان دیگر ما برخى از اینها را دارند تا تدریجا همه را دریابند و از لشکریان جهل پاک شوند. آنگاه با پیامبران و اوصیاء در مقام اعلى همراه گردند و این سعادت جز با شناختن عقل و لشکریانش و دورى از جهل و لشکریانش بدست نیاید. خدا ما و شما را به فرمانبرى و طلب ثوابش موفق دارد.[4]

شیطان حریف انسان عاقل نمی شود. او بر این اقرار کرده است.  قالَ رَبِّ بِما أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِين (حجر-۳۹-۴۰) انسانهای با اخلاص همان انسان های عاقلی هستند که شیطان از اغوای آنان عاجز و دستش از دامن قدسی آنان کوتاه است. عقل سلیم خط قرمز است. در روایتی آمده که شیطان قدرت نفوذ تا آسمان چهارم را بیش تر ندارد. در توضیح روایت گفته اند: آسمان چهارم یعنی همان عقل که شیطان بر آن تسلطی ندارد.

زمین انسان بدن اوست و آسمان انسان عبارت است از آسمان حس، آسمان تخیّل، آسمان توهم و آسمان عقل. شیطان آسمان حسیات و تخیلات و توهمات را می نوردد اما به آسمان عقل که می رسد در می ماند. این که او نمی تواند بر مخلصین تسلط یابد چون مخلصین از حسیات و تخیلات و توهمات رهاشده به آسمان عقل گام نهاده اند[5].

---

[1].  الحیاۀ، محمد رضا حکیمی، ترجمه احمد آرام.

[2] . شرح حدیث جنود عقل و جهل(طبع جدید) امام خمینی(ره) تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۷ش.

[3] . عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَدِیدٍ عَنْ سَمَاعَةَ بْنِ مِهْرَانَ قَالَ کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ عِنْدَهُ جَمَاعَةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکْرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) :اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا. قَالَ سَمَاعَةُ:فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (ع) :إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِیِّینَ عَنْ یَمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى خَلَقْتُکَ خَلْقاً عَظِیماً وَ کَرَّمْتُکَ عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ ظُلْمَانِیّاً فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یُقْبِلْ.فَقَالَ لَهُ اسْتَکْبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً.فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکْرَمَ اللَّهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یَا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کَرَّمْتَهُ وَ قَوَّیْتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیْتَهُ.فَقَالَ نَعَمْ.فَإِنْ عَصَیْتَ بَعْدَ ذَلِکَ أَخْرَجْتُکَ وَ جُنْدَکَ مِنْ رَحْمَتِی.قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکَانَ مِمَّا أَعْطَى الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ.

[4] . فَلَا تَجْتَمِعُ هَذِهِ الْخِصَالُ کُلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِیٍّ أَوْ وَصِیِّ نَبِیٍّ أَوْ مُؤْمِنٍ قَدِ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِکَ مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَکُونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یَسْتَکْمِلَ وَ یَنْقَى مِنْ جُنُودِ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِکَ یَکُونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیَا مَعَ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْأَوْصِیَاءِ وَ إِنَّمَا یُدْرَکُ ذَلِکَ بِمَعْرِفَةِ الْعَقْلِ وَ جُنُودِهِ وَ بِمُجَانَبَةِ الْجَهْلِ وَ جُنُودِهِ وَفَّقَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاکُمْ لِطَاعَتِهِ وَ مَرْضَاتِه. اصول کافى- ترجمه مصطفوى، ج‏1، ص: 24.

[5] .ر.ک تفسیر نمونه،